Doniesienia medialne o porzuceniu odpadów niebezpiecznych zwróciły uwagę na kwestię szczególnej, rozszerzonej odpowiedzialności wytwórcy za zagospodarowanie tego rodzaju odpadów, przewidzianej ustawą z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach („UOO”). Odpowiedzialność ta jest jednym z kluczowych czynników ryzyka w działalności skutkującej wytwarzaniem odpadów niebezpiecznych. Odpowiedzialność karna czy ryzyko reputacyjne dotyczy przede wszystkim naruszenia prawa przez samego wytwórcę odpadów w sytuacji, gdy gospodaruje nimi w sposób niezgodny z przepisami. Z kolei odpowiedzialność rozszerzona wytwórcy odpadów niebezpiecznych może się zaktualizować nie tylko w przypadku naruszenia prawa przez wytwórcę, lecz także przez osoby trzecie, którym wytwórca zlecił gospodarowanie tymi odpadami (i to nawet wówczas, gdy są to podmioty profesjonalne, posiadające stosowne zezwolenia). Kluczowe dla wytwórców tego rodzaju odpadów jest zabezpieczenie się przed tego typu ryzykiem.
Rozszerzona odpowiedzialność wytwórcy odpadów niebezpiecznych
Zgodnie z UOO, na wytwórcy odpadów ciąży obowiązek zapewnienia, że odpady zostaną odpowiednio zagospodarowane (a finalnie: przetworzone lub unieszkodliwione). Obowiązki te mogą być wykonywane przez wytwórcę samodzielnie, natomiast z uwagi na fakt, że wytwórcy najczęściej nie posiadają stosownych uprawnień (zezwoleń), ustawodawca umożliwia powierzenie zagospodarowania odpadów osobie trzeciej, na podstawie umowy. Co do zasady, przekazanie odpadów osobie trzeciej, posiadającej stosowne zezwolenia (np. na zbieranie odpadów) na podstawie zawartej umowy, zwalnia wytwórcę z odpowiedzialności za wytworzone przez siebie odpady (za ich zagospodarowanie).
W odniesieniu do odpadów niebezpiecznych przewidziano surowsze zasady: samo przekazanie odpadu niebezpiecznego uprawnionemu podmiotowi nie zwalnia jego wytwórcy z odpowiedzialności za jego zagospodarowanie. Wytwórca odpadów niebezpiecznych zostaje zwolniony z odpowiedzialności za gospodarowanie tymi odpadami dopiero z chwilą przekazania ich do ostatecznego procesu odzysku (lub unieszkodliwienia) przez posiadacza odpadów prowadzącego taki proces. Innymi słowy, wytwórca odpadów niebezpiecznych, po przekazaniu ich kolejnym podmiotom, które posiadają stosowne uprawnienia np. do zbierania odpadów, lecz gospodarują odpadami w inny sposób niż poprzez proces ostatecznego odzysku (unieszkodliwiania), nadal ponosi odpowiedzialność za wytworzone przez siebie odpady niebezpieczne. Gdyby którykolwiek z takich podmiotów np. porzucił odpady w miejscu do tego nieprzeznaczonym, koszt zagospodarowania tych odpadów (zebrania, transportu i odzysku lub unieszkodliwienia) mógłby ponieść ich wytwórca.
Wątpliwości
Rozszerzona odpowiedzialność wytwórcy odpadów niebezpiecznych budzi zarówno problemy praktyczne, jak i wątpliwości interpretacyjne.
Wytwórcy podnoszą, że po przekazaniu odpadów niebezpiecznych nie mają możliwości weryfikacji, czy usługodawca, któremu zlecili gospodarowanie tymi odpadami, prawidłowo wykonuje swoje obowiązki (zwalniając jednocześnie wytwórcę z jego odpowiedzialności). Powstał więc problem relacji odpowiedzialności administracyjnej (wynikającej z UOO), z odpowiedzialnością kontraktową (w relacji wytwórca–usługodawca).
Same przepisy dotyczące rozszerzonej odpowiedzialności mogą być wykładane w sposób bardziej liberalny lub konserwatywny. Za „liberalną” interpretacją, przewidującą zwolnienie z odpowiedzialności już w momencie przejęcia odpadów przez usługodawcę, wypowiedział się w 2020 roku ówczesny Minister Klimatu. W orzecznictwie wydaje się dominować bardziej konserwatywne stanowisko, zgodnie z którym zwolnienie następuje dopiero w momencie poddania odpadów procesowi odzysku (unieszkodliwiania). Bezpieczniejsze wydaje się przyjęcie konserwatywnego podejścia.
Sposoby ograniczenia ryzyka prawnego
W praktyce można wskazać kilka sposobów ograniczenia ryzyka prawnego związanego z rozszerzoną odpowiedzialnością.
Pierwszym sposobem jest odpowiedni dobór usługodawcy, który zapewni zagospodarowanie odpadów niebezpiecznych. Powinien to być nie tylko podmiot posiadający odpowiednie zezwolenia, ale też renomowany.
Drugim sposobem jest skrócenie łańcucha podmiotów, które będą gospodarowały odpadami niebezpiecznymi – najbezpieczniejszy z punktu widzenia wytwórcy jest scenariusz, w którym usługodawca zapewnia transport odpadów niebezpiecznych do własnej instalacji unieszkodliwiania takich odpadów (zatem nie ma ogniw pośrednich). Warto brać to pod uwagę przy wyborze usługodawcy.
Trzecim sposobem jest odpowiednie skonstruowanie umowy na świadczenie usług w zakresie gospodarowania odpadami niebezpiecznymi. Umowa taka powinna zobowiązywać usługodawcę m.in. do (i) informowania o wszystkich zmianach w posiadanych zezwoleniach odpadowych, (ii) przekazywania odpadów wyłącznie do wskazanych do tego podmiotów pośrednich bądź wymogu zgody wytwórcy na angażowanie jakichkolwiek „podwykonawców” (warunkiem udzielenia zgody może być m.in. poddanie się takiego podwykonawcy audytowi wytwórcy), (iii) umożliwienia wytwórcy dokonania kontroli wykonywania obowiązków wynikających z umowy (audytu), oraz (iv) przekazywania wszystkich dokumentów związanych z odbieranymi odpadami (kart przekazania odpadów, potwierdzenia utylizacji odpadów). Umowa powinna też zawierać stosowne klauzule indemnifikacyjne, przewidujące, że gdyby wytwórca odpadów w wyniku naruszeń usługodawcy poniósł jakiekolwiek koszty w związku m.in. z rozszerzoną odpowiedzialnością, koszty te zwróci usługodawca; warto dodatkowo uzgodnić stosowne kary umowne w razie naruszeń obowiązków wskazanych wyżej (w szczególności: przekazywania dokumentacji i poddania się audytowi). Powyższe wyliczenie obejmuje tylko niektóre, przykładowe klauzule.
Czwartym sposobem ograniczenia ryzyka, jest przeprowadzanie audytu działania usługodawcy, w zakresie prawidłowości wykonywania obowiązków wynikających z zawartych umów. Istotne jest zwłaszcza zbadanie faktycznych działań usługodawcy i ich spójności z przygotowywaną i przekazywaną przez usługodawcę wytwórcy dokumentacją. Takie audyty powinny być przeprowadzane regularnie.
Piątym sposobem ograniczenia ryzyka jest opracowanie wewnętrznych procedur postępowania z odpadami niebezpiecznymi do momentu ich przekazania i ostatecznej utylizacji (unieszkodliwienia), obejmujących także zasady zawierania umów z usługodawcami, wyboru i weryfikacji usługodawców, a po zawarciu umowy – przeprowadzanie bieżącego monitoringu wykonywania umów przez usługodawców i audytów (o których mowa powyżej).
Podsumowanie
Rozszerzona odpowiedzialność wytwórcy odpadów niebezpiecznych rodzi po jego stronie ryzyka prawne, których ograniczenie wymaga podjęcia działań – zarówno wewnątrzorganizacyjnych (np. weryfikacji procedur wewnętrznych), jak i podejmowanych wobec podmiotów zewnętrznych, poprzez weryfikację faktycznego wykonywania przez nie umów o gospodarowanie odpadami. W związku z niedawnym nagłośnieniem naruszeń przepisów o gospodarowaniu odpadami niebezpiecznymi, a także w kontekście niedawnych nowelizacji zaostrzających sankcje za naruszanie przepisów środowiskowych, można spodziewać się bardziej wnikliwego egzekwowania przepisów przez organy ochrony środowiska. Z tego punktu widzenia, warto rozważyć podjęcie działań zarysowanych w tym artykule, mających na celu identyfikację i ograniczenie ryzyka w tym zakresie.
Źródło: Magazyn Polskiej Izby Przemysłu Chemicznego, autorzy: dr Łukasz Wyszomirski, Maciej Kuder
