Zanieczyszczenie środowiska, zmniejszanie się zasobów surowców naturalnych oraz narastające różnice ekonomiczne i społeczne pomiędzy krajami wymagają przebudowy światowej gospodarki zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Unia Europejska chce być światowym liderem zmian i wprowadza regulacje, które mają na zawsze zmienić kryteria podejmowania decyzji biznesowych.
Decyzje o zainwestowaniu środków „od zawsze” były podejmowane w oparciu o różne kryteria, pośród których zysk (zwrot z inwestycji) grał zwykle rolę kluczową. Pozostałe kryteria obejmowały czynniki o bardzo zróżnicowanym charakterze – politycznym, estetycznym, a nawet religijnym (np. odkupienie grzechów).
Przez większą część XX w. przeważało stanowisko, którego podstawy teoretyczne w 1970 r. opisał Milton Friedman wywodząc, że przedsiębiorstwa nie ponoszą żadnej odpowiedzialności społecznej wobec otoczenia czy społeczeństwa, a ich jedyną powinnością jest dbanie o interesy udziałowców (wspólników, akcjonariuszy).
Pod koniec ubiegłego stulecia pojawiało się jednak coraz więcej głosów kwestionujących filozofię koncentracji przedsiębiorstwa na jego własnym interesie (self-interest) i wskazujących na konieczność uwzględnienia w prowadzeniu działalności również wpływu na otoczenie, w tym przede wszystkim środowisko naturalne i ludzi. W rezultacie rozwinęła się koncepcja (czy raczej koncepcje) społecznej odpowiedzialności biznesu (CSR, corporate social responsibility).
Potrzeba zrównoważonego rozwoju
Powiększające się pod koniec XX w. zanieczyszczenie środowiska, zmniejszanie się zasobów surowców naturalnych oraz coraz większe różnice ekonomiczne i społeczne pomiędzy krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się doprowadziły do zmian w polityce światowej i popularyzacji koncepcji tzw. zrównoważonego rozwoju (sustainable development). Zgodnie z tą ostatnią gospodarka powinna być planowana w taki sposób, aby „potrzeby obecnego pokolenia mogły być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie” – jak brzmiał początek słynnego zdania z raportu Komisji ONZ do Spraw Środowiska i Rozwoju z 1987 r. „Nasza Wspólna Przyszłość” (tzw. Raport Brundtland).
Raport Brundtland wywarł silny wpływ na ustalenia zwołanego w 1992 r. do Rio de Janeiro Szczytu Ziemi, na którym m.in. podpisano Ramową konwencję Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (United Nations Framework Convention on Climate Change, UNFCCC) oraz ogłoszono Agendę 21. Podpisany 5 lat później protokół z Kioto stanowił pierwszą próbę wdrożenia postanowień Konwencji i zawierał prawnie wiążące zobowiązania krajów rozwiniętych do redukcji emisji gazów cieplarnianych.
Przyjęte w 2015 r. Porozumienie paryskie (Paris Agreement) przewiduje dalsze wzmocnienie odpowiedzi na zagrożenia związane ze zmianami klimatu z uwzględnieniem celów zrównoważonego rozwoju, poprzez m.in. zapewnienie zgodności działań sektora finansowego z celami klimatycznymi. Agenda 21 była niewiążącym planem Narodów Zjednoczonych wyznaczającym ambitny cel osiągnięcia globalnego zrównoważonego rozwoju do roku 2000. Przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 2015 r.
Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 rozwinęła postulaty Agendy 21 określając 17 celów zrównoważonego rozwoju (Sustainable Development Goals, SDGs), które mają zapewnić lepszą i bardziej zrównoważoną przyszłość dla wszystkich mieszkańców Ziemi.
Trzy podstawowe elementy
Zmiany klimatyczne mają wpływ nie tylko na życie na Ziemi (wzrost temperatury powoduje m.in. podnoszenie się poziomu wód i pustynnienie obszarów), ale również na gospodarkę – prowadzone obecnie analizy wskazują, że zaniechanie działań zmierzających do powstrzymania zmian klimatu spowoduje, że światowe PKB zmniejszy się o 1,4 do 3,7 punktu procentowego do roku 2050, a do roku 2100 nawet o 10 punktów procentowych. Osiągnięcie podstawowego celu wyznaczonego w Porozumieniu paryskim (ograniczenie globalnego ocieplenia znacznie poniżej 2 °C, a docelowo o 1,5 °C względem epoki przedprzemysłowej), nie jest możliwe bez przebudowy światowej gospodarki w kierunku gospodarki uwzględniającej zasady zrównoważonego rozwoju.
W dyskusji poświęconej kryteriom kwalifikowania działalności gospodarczej jako „zrównoważonej” najczęściej używa się akronimu ESG, który odnosi się do słów: Środowisko (Environment), Społeczna odpowiedzialność (Social) i Ład korporacyjny (Governance). Choć każdy ze wskazanych elementów składających się na ESG jest równie istotny, to właśnie kwestie związane ze środowiskiem i zachodzące zmiany klimatyczne wymagają najbardziej pilnych działań. Do nich też odnosi się zdecydowana większość regulacji wprowadzanych obecnie w Unii Europejskiej i innych państwach.
Ambicje Unii Europejskiej
Prowadzeniu zrównoważonej działalności gospodarczej służy odpowiednie finansowanie, dlatego jeszcze w marcu 2018 r. Komisja Europejska przyjęła plan działania w sprawie finansowania zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Plan przewidywał m.in. ukierunkowanie przepływów kapitału na zrównoważone inwestycje w celu osiągnięcia zrównoważonego wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu.
W grudniu 2019 r. Komisja Europejska przedstawiła Europejski Zielony Ład (European Green Deal; EZŁ) będący „mapą drogową” do zbudowania zrównoważonej gospodarki o obiegu zamkniętym, która ma spowodować, aby cele zrównoważonego rozwoju znalazły się w centrum polityki i działań UE, a cały system finansowy Unii Europejskiej został dostosowany do finansowania celów zielonej transformacji. Pierwszym elementem zmian jest przedstawiony 14 stycznia 2020 r. przez Komisję Europejską plan inwestycyjny na rzecz Europejskiego Zielonego Ładu (The European Green Deal Investment Plan), który ma uruchomić zrównoważone inwestycje o wartości co najmniej 1 bln euro w dekadzie do 2030 oraz stworzyć ramy ułatwiające i pobudzające inwestycje publiczne i prywatne niezbędne do przejścia na gospodarkę neutralną dla klimatu, zieloną, konkurencyjną i sprzyjającą włączeniu społecznemu.
W kolejnym kroku, 6 lipca 2021 r. Komisja Europejska przedstawiła Strategię dotyczącą finansowania transformacji w stronę gospodarki zrównoważonej (Strategy for Financing the Transition to a Sustainable Economy). Strategia wskazuje, że osiągnięcie celów EZŁ wymaga uzupełnienia regulacji środowiskowych ramami zrównoważonego finansowania, w których ukierunkowuje się finansowanie na inwestycje zmniejszające narażenie na ryzyko dalszych zmian klimatu i ryzyko środowiskowe.
Zrealizowaniu powyższych celów ma służyć dalszy rozwój podstawowych elementów ram zrównoważonego finansowania wprowadzonych na podstawie planu działania z 2018 r.: taksonomii UE oraz ram ujawniania informacji dla przedsiębiorstw niefinansowych i finansowych. Regulacje te tworzą podstawy prawne dla ujawniania informacji porównywalnych, powszechnie dostępnych, wiarygodnych (jakościowych) oraz odpowiednio szczegółowych; taksonomia dodatkowo zapewnia spójność ujawnianych danych. Takie informacje są zaś niezbędne dla zapewnienia, aby ogromne publiczne i prywatne środki finansowe, które mają zostać uruchomione, trafiły do właściwych adresatów i zostały rzeczywiście przeznaczone na realizację zrównoważonych projektów.
Europejska taksonomia
Filarem, na którym opierać się będą wszystkie elementy składowe EZŁ, będzie europejska taksonomia. Wprowadzona rozporządzeniem (UE) 2020/852 w sprawie ustanowienia ram ułatwiających zrównoważone inwestycje stanowić ma solidny technicznie, oparty na podstawach naukowych system klasyfikacji, umożliwiający przedsiębiorstwom niefinansowym i finansowym przyjęcie wspólnej definicji zrównoważonej działalności, a tym samym zapewnienie ochrony przed „pseudoekologicznym marketingiem” (por. preambuła Rozporządzenia (UE) 2020/852).
Taksonomia dotyczy wyłącznie kwestii środowiskowych i nie odnosi się do pozostałych elementów ESG. Te zagadnienia zostaną (prawdopodobnie) poddane klasyfikacji na kolejnych etapach przebudowy europejskiej gospodarki w kierunku gospodarki zrównoważonej. Obowiązek przeprowadzenia oceny działalności co do jej zgodności z taksonomią może wynikać z konieczności dokonania przez przedsiębiorcę dodatkowych ujawnień informacji niefinansowych.
Ocena może być również wymagana przez podmiot udzielający danemu przedsiębiorcy finansowania lub w niego inwestujący, który sam musi dokonać ujawnienia informacji dotyczących własnych lub oferowanych przez siebie produktów finansowych albo który takich informacji oczekuje ze względu na własną politykę inwestycyjną. Wreszcie, informacji o zrównoważonym charakterze działalności danego przedsiębiorcy oczekiwać mogą inni uczestnicy łańcucha dostaw bezpośrednio lub pośrednio z tym przedsiębiorcą współpracujący (np. duże sieci handlowe chcąc pochwalić się współpracą z przedsiębiorcami prowadzącymi zrównoważoną działalność gospodarczą mogą wymagać dokonania samooceny przez partnerów handlowych).
Taksonomia zapewni, że przekazywane informacje będą porównywalne i to pomiędzy podmiotami działającymi w różnych sektorach i w różnych krajach Unii Europejskiej. Kwalifikacja działalności gospodarczej według taksonomii powinna przebiegać w następujący sposób:
- ustalenie, czy dana działalność gospodarcza (sklasyfikowana za pomocą europejskiego systemu klasyfikacji NACE) podlega taksonomii – jest taxonomy eligible; taksonomia obejmuje ponad 80 rodzajów działalności reprezentujących 93 proc. wszystkich emisji gazów cieplarnianych w UE, co oznacza, że nie wszystkie rodzaje działalności gospodarczej sklasyfikowane w NACE zostały taksonomią objęte;
- jeśli dana działalność podlega taksonomii – dokonanie oceny, czy działalność wykonywana przez dane przedsiębiorstwo kwalifikuje się jako zrównoważona środowiskowo (jest taxonomy aligned), a więc w szczególności czy wnosi istotny wkład w realizację co najmniej jednego z celów środowiskowych określonych w taksonomii i równocześnie nie wyrządza poważnych szkód dla pozostałych celów.
Raportowanie informacji niefinansowych
Na podstawie dyrektywy 2014/95/UE ws. ujawniania informacji niefinansowych i informacji dotyczących różnorodności (tzw. Non-Financial Reporting Directive, NFRD) począwszy od 2018 r. (w odniesieniu do danych za rok 2017) duże spółki, będące jednostkami zainteresowania publicznego (JZP), zatrudniające powyżej 500 pracowników i spełniające jeden z dwóch warunków finansowych wskazanych w przepisach są zobowiązane wraz ze sprawozdaniem ze swojej działalności składać oświadczenie na temat informacji niefinansowych.
Rozporządzenie o taksonomii poszerza katalog ujawnień informacji niefinansowych m.in. o informacje na temat tego, jaki procent jego obrotów, nakładów inwestycyjnych (capex) oraz wydatków operacyjnych (opex) danego przedsiębiorcy związanych jest z działalnością zrównoważoną środowiskowo w rozumieniu taksonomii.
Pierwsze ujawnienia dotyczyć będą danych za rok 2021. W kwietniu 2021 r. Komisja Europejska przedstawiła projekt dyrektywy CSRD (Corporate Sustainability Reporting Directive) w sprawie raportowania przez przedsiębiorstwa zagadnień dotyczących zrównoważonego rozwoju, która ma zastąpić NFRD. Projekt CSRD znacznie rozszerza katalog podmiotów, które będą zobowiązane do raportowania informacji związanych ze zrównoważonym rozwojem, w tym do dokonywania ujawnień zgodnie z taksonomią UE. Raporty będą objęte obowiązkowym audytem.
Ujawnienia w sektorze usług finansowych
Od 10 marca 2021 r. w Polsce i pozostałych krajach UE obowiązują przepisy dotyczące ujawniania informacji związanych ze zrównoważonym rozwojem w sektorze usług finansowych – rozporządzenie (UE) 2019/2088 w sprawie ujawniania informacji związanych ze zrównoważonym rozwojem w sektorze usług finansowych (Sustainable Finance Disclosure Regulation; SFDR). SFDR stosuje się do uczestników rynku finansowego, oferujących produkty finansowe (określone w SFDR), w tym do zakładów ubezpieczeń na życie i banków oraz doradców finansowych świadczących usługi doradztwa ubezpieczeniowego lub inwestycyjnego.
Celem wprowadzenia rozporządzenia SFDR jest osiągnięcie większej przejrzystości w odniesieniu do sposobu analizowania ryzyk dla zrównoważonego rozwoju, które występują w ramach działalności prowadzonej przez uczestników rynku finansowego oraz doradców finansowych. Rozporządzenie SFDR jako obowiązkowy system ujawniania informacji ma zapewnić inwestorom chcącym inwestować w sposób odpowiedzialny dostęp do informacji umożliwiających podejmowanie świadomych decyzji dotyczących zrównoważonych inwestycji.
Obowiązki informacyjne wynikające z SFDR dotyczą własnych produktów i usług finansowych uczestnika rynku finansowego, jednakże sporządzane są w oparciu o informacje na temat „cudzej” działalności, tj. działalności, którą te produkty lub usługi finansują.
W konsekwencji, realizacja obowiązków wynikających z SFDR wymagać będzie współdziałania podmiotów finansowanych lub będących przedmiotem inwestycji, w szczególności poprzez dokonanie oceny działalności takiego podmiotu co do jej zgodności z taksonomią. Wspólnie z projektowaną dyrektywą CSRD i taksonomią, rozporządzenie SFDR ma być podstawą do stworzenia regulacji dla ujawniania informacji powszechnie dostępnych, wiarygodnych jakościowo, odpowiednio szczegółowych oraz porównywalnych, co ma zagwarantować inwestorom możliwość podjęcia odpowiedniej decyzji inwestycyjnej i dać wiedzę co do sposobu, w jaki podmioty zobowiązane uwzględniają kwestie zrównoważonego rozwoju dla wartości inwestycji oraz skutki decyzji inwestycyjnych mogące mieć wpływ na zrównoważony rozwój.
Rzeczpospolita, autorzy: Borys Sawicki, Joanna Mróz-Bednarz
