Korzyści, do których odnoszą się oświadczenia zdrowotne o właściwościach produktu z „listy pending” powinny opierać się na jednoznacznym stanowisku naukowym. Nie mogą ograniczać się do przekonań, czy pogłosek z tzw. mądrości ludowej.
Etykieta środka spożywczego jest istotnym elementem komunikacji marketingowej produktu. Na opakowaniu, poza podstawowymi, obowiązkowymi danymi1 , umieszczane są często dodatkowe informacje mające zachęcić potencjalnego nabywcę dotyczące, przykładowo, technik produkcji, wpływu na środowisko, czy też korzyści zdrowotnych spożywania żywności. Ponieważ cechy te są w większości niemożliwe do zweryfikowania przez konsumenta w momencie zakupu, kluczowe jest zapewnienie spójności w ich deklarowaniu.
Oświadczenie żywieniowe i zdrowotne
Ponad 15 lat temu weszło w życie rozporządzenie 1924/20062, które miało na celu ochronę konsumentów przed fałszywymi i wprowadzającymi w błąd deklaracjami żywieniowymi i zdrowotnymi. Zdefiniowano w tym celu pojęcie:
- „oświadczenia żywieniowego” – każde oświadczenie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że dana żywność ma szczególne właściwości odżywcze ze względu na: a) energię (wartość kaloryczną), której (i) dostarcza, (ii) dostarcza w zmniejszonej lub zwiększonej ilości, lub (iii) nie dostarcza, lub substancje odżywcze lub inne substancje, (i) które zawiera, (ii) które zawiera w zmniejszonej lub zwiększonej ilości, lub (iii) których nie zawiera oraz
- „oświadczenia zdrowotnego” – każde oświadczenie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że istnieje związek pomiędzy kategorią żywności, daną żywnością lub jednym z jej składników, a zdrowiem.
Przewidziano jednocześnie możliwość stosowania tylko oświadczeń zatwierdzonych przez Komisję Europejską, zamieszczonych w załączniku do rozporządzenia 1924/2006 (oświadczenia żywieniowe) oraz wykazie zawartym w rozporządzeniu 432/20123 (oświadczenia zdrowotne) pod warunkiem zgodności z określonymi wymogami.
Wspomniany wykaz nie obejmuje jednak oświadczeń zdrowotnych z tzw. listy pending” (2078 oświadczeń4), dla których ocena EFSA lub rozpatrzenie przez Komisję Europejską nie zostały jeszcze zakończone, a które mogą być w drodze wyjątku nadal stosowane do czasu podjęcia przez Komisję ostatecznej decyzji. Na oświadczenia te składają się przede wszystkim te odnoszące się do substancji roślinnych i ziołowych (tzw. botanicals).
Konieczne dowody naukowe
O ile kwestia możliwości komunikowania właściwości składników produktu jedynie w oparciu o oświadczenia znajdujące się w ww. załączniku, wykazie oraz liście nie budzi większych wątpliwości, to błędnym (a w praktyce często spotykanym) założeniem jest możliwość posługiwania się dokładną treścią zgłoszonych oświadczeń pending.
W opublikowanym 20 maja 2020 r. dokumencie roboczym6 dotyczącym m.in. botanicals, Komisja Europejska wskazała, że konsumenci błędnie zakładając, że oświadczenia te oparte są na ocenie naukowej, nabywają produkty w oparciu o niesprawdzone i niepotwierdzone w rzeczywistości deklaracje właściwości ich składników. Tymczasem proponowane brzmienia oświadczeń z „listy pending” nie były weryfikowane, dlatego też nie wszystkie są zgodne z prawem.
Zastosowane na produkcie żywnościowym oświadczenie nie powinno przykładowo zawierać określeń sugerujących, że zrównoważony i zróżnicowany sposób odżywiania się nie może zapewnić odpowiednich ilości składników odżywczych, odnosić się do przywracania prawidłowego stanu zdrowia lub zapobiegania chorobom, czy też zachęcać do nadmiernego spożycia danej żywności. Wybrane z listy oświadczenie należy zatem (w wielu przypadkach) przed wykorzystaniem na etykiecie odpowiednio zmodyfikować.
Często spotykanym błędem jest też przyjęcie, że kwestię możliwości zastosowania oświadczenia pending przesądza sama obecność na ww. liście. Jest to co prawda warunek konieczny, ale niewystarczający – oświadczenie musi być także zgodne z rozporządzeniem 1924/2006 i innymi przepisami prawa żywnościowego.
Oznacza to m.in., że:
- jego stosowanie musi być oparte na dowodach naukowych;
- składnik musi być zastosowany w ilości pozwalającej na uzyskanie deklarowanego efektu fizjologicznego;
- muszą mu towarzyszyć obowiązkowe dodatkowe informacje, w tym stwierdzenie wskazujące na znaczenie zrównoważonego sposobu żywienia i zdrowego trybu życia.
Obowiązek uzasadnienia prawdziwości składników
Do kwestii stosowania oświadczeń pending odniósł się Trybunał Sprawiedliwości UE w wyroku z 10 września 2020 r.7 wskazując, że dowody naukowe, o których mowa powyżej nie powinny ograniczać się do przekonań, pogłosek pochodzących z mądrości ludowej, czy też obserwacji lub doświadczeń przeprowadzanych przez osoby spoza środowiska naukowego. Przeciwnie, korzyści, do których odnoszą się oświadczenia zdrowotne, powinny opierać się na jednoznacznym stanowisku naukowym.
Omawiając ciężar dowodu, tj. na kim spoczywa obowiązek uzasadnienia stosowania oświadczenia pending, TSUE wskazał na treść art. 28 ust. 5 rozporządzenia 1924/2006, zgodnie z którym oświadczenia takie są stosowane na odpowiedzialność podmiotów działających na rynku spożywczym. Przedsiębiorcy stosujący dane oświadczenie nie muszą co prawda przedstawiać własnych dowodów w postaci badań naukowych (wystarczające mogą być te zawarte w dokumentacji sporządzonej na poparcie wniosku o umieszczenie oświadczenia w wykazie dozwolonych oświadczeń), ale w przypadku ewentualnej kontroli powinni być w stanie uzasadnić prawdziwość deklarowanych właściwości składników.
Kryterium z wyjątkami
Powyższe kryterium stosowane jest w większości państw członkowskich, jednak z paroma wyjątkami. Przykładowo w Danii ograniczono możliwość wykorzystania oświadczeń pending na poparcie tzw. oświadczeń nieswoistych (odniesienia do ogólnych, nieswoistych korzyści) na froncie opakowania, a we Włoszech zakazano stosowania oświadczeń odnoszących się do właściwości kurkumy9. Z uwagi na wyżej wskazany problem częstych niezgodności zaproponowanych oświadczeń pending z przepisami prawa, w Holandii dopuszcza się stosowanie oświadczeń o treści zgodnej jedynie z opracowaną w tym celu listą, a oświadczeniu pending musi towarzyszyć zastrzeżenie, że oczekuje ono jeszcze na finalną ocenę. Podobnie we Francji udostępniono listę przetłumaczonych na język francuski oświadczeń, wśród których wskazano oświadczenia pending, których stosowanie jest zabronione z uwagi na odniesienia do właściwości leczniczych.
Nie można wykluczyć, że obecny status quo zmieni się w efekcie nowych regulacji. W ww. dokumencie roboczym KE wskazała na potrzebę harmonizacji w zakresie wykorzystywania składników roślinnych w żywności. Zdaniem Komisji na bezpieczeństwo konsumentów i sprawne funkcjonowanie wewnętrznego rynku pozytywnie wpłynąłby podział na „pozytywną” i „negatywną” listę dozwolonych do stosowania roślin (aktualnie w 19 państwach UE13 istnieją już odrębne przepisy krajowe dotyczące stosowania botanicals14). Lista taka w oczywisty sposób ograniczyłaby możliwe do stosowania oświadczenia, wyłączając te przewidziane dla „zakazanych” roślin.
Zainteresowanie konsumentów aspektem wpływu żywienia na zdrowie doprowadziło do wzrostu popularności produktów promowanych ze względu na swoje właściwości zdrowotne.
Przedsiębiorcy, widząc ten trend, chętnie podkreślają na etykietach pozytywne działanie użytych składników, wykorzystując obecny, korzystny dla branży spożywczej, status oświadczeń pending. Z uwagi na opisane powyżej ograniczenia, decyzja dotycząca umieszczenia na etykiecie danego oświadczenia powinna być jednak poprzedzona odpowiednią analizą. W praktyce często okazuje się, że do przygotowania hasła marketingowego opartego na oświadczeniu pending niezbędna jest pomoc doświadczonego doradcy.
Rzeczpospolita, autorzy: Jacek Myszko, Ewelina Woike-Reguła
