Serdecznie zapraszamy na kolejny artykuł z cyklu współtworzonego przez ekspertów SK&S oraz redakcję Rzeczpospolita dotyczącego kontroli u przedsiębiorców. Poniższe opracowanie autorstwa Aneta Bąk porusza aspekty kontroli środowiskowej.
Do najczęściej spotykanych kontroli organów ochrony środowiska należą te z zakresu gospodarowania odpadami, korzystania z wód czy emisji gazów i pyłów, choć w zależności od rodzaju działalności gospodarczej, może ona obejmować także przestrzeganie przepisów w zakresie marnowania żywności, stosowania substancji chemicznych czy GMO.
Z danych Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (GIOŚ) wynika, że w 2021 r. przeprowadzono ponad 40 tys. kontroli, w wyniku których stwierdzono blisko 11 tys. naruszeń przepisów ochrony środowiska. Efektem tych działań było zastosowanie ponad 25,3 tys. sankcji i działań pokontrolnych, z czego 2,5 tys. stanowiły decyzje o karach i dodatkowych opłatach.
Mając na względzie, że działalność każdego przedsiębiorstwa w mniejszym lub większym stopniu wiąże się z korzystaniem ze środowiska naturalnego, znajomość podstawowych zasad dotyczących kontroli stanowi istotny element prowadzenia działalności gospodarczej i pozwala lepiej się do niej przygotować.
Organy kontroli środowiska
Organem kontrolnym jest co do zasady wojewódzki inspektor ochrony środowiska (WIOŚ) właściwy dla miejsca prowadzenia działalności, który wykonuje swoje działania przy udziale upoważnionych inspektorów. W przypadkach uzasadnionych wagą sprawy (np. ogólnym bezpieczeństwem ekologicznym) lub jej zawiłością czynności należące do właściwości WIOŚ może podejmować również GIOŚ.
Przy wykonywaniu czynności kontrolnych organy te współdziałają i mogą korzystać z pomocy innych organów, w tym m.in. Policji, Państwowej Inspekcji Sanitarnej, urzędów nadzoru górniczego a nawet Krajowej Administracji Skarbowej. Gdy przeprowadzenie czynności kontrolnych wymaga wiedzy lub umiejętności specjalistycznych, do udziału w kontroli mogą zostać upoważnione również osoby niebędące inspektorami. W praktyce krąg podmiotów kontrolnych jest dużo szerszy, bowiem każdy organ realizujący zadania z zakresu ochrony środowiska jest jednocześnie organem kontrolnym.
Rodzaje i kontroli i jej przebieg
Kontrole ochrony środowiska przeprowadza się na zasadach określonych w ustawie z 6 marca 2018 r. Prawo przedsiębiorców oraz ustawy z 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska. Zastosowanie do niej znajdują więc przede wszystkim ogólne zasady dotyczące wszczęcia, przebiegu, miejsca i czasu trwania, czy możliwości jednoczesnego prowadzenia kilku kontroli. W zależności jednak od podstawy wszczęcia, różny może być jej przebieg i zakres uprawnień inspektorów.
Ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska wyróżnia kontrole:
- planowe – prowadzone w oparciu o roczny plan kontroli WIOŚ z uwzględnieniem oceny zagrożenia życia i zdrowia ludzi oraz środowiska wynikającego z rodzaju i charakteru działalności poszczególnych zakładów; oraz
- pozaplanowe – prowadzone na wniosek organu administracji publicznej lub podmiotów, bądź też na podstawie skarg i interwencji (te drugie zwane kontrolami interwencyjnymi).
Podobnie jak każda inna, również kontrola z zakresu ochrony środowiska może rozpocząć się nie wcześniej niż 7 i nie później niż 30 dni po doręczeniu przedsiębiorcy zawiadomienia o zamiarze wszczęcia kontroli, określającego dane kontrolowanego i kontrolującego oraz zakres przedmiotowy kontroli.
Czynnością poprzedzającą przystąpienie do kontroli jest okazanie kontrolowanemu przez inspektora ważnej legitymacji służbowej oraz upoważnienia do kontroli, zawierającego: oznaczenie kontrolowanego i kontrolującego, zakres przedmiotowy kontroli ze wskazaniem podstawy prawnej, datę kontroli oraz stosowne pouczenia. Czynności kontrolne prowadzi się przy udziale przedsiębiorcy lub osoby upoważnionej przez niego na piśmie, w siedzibie lub miejscu prowadzenia działalności, a nadto w godzinach pracy lub wykonywania czynności przez tego przedsiębiorcę.
Wyjątek stanowią kontrole pozaplanowe, które mogą zostać przeprowadzone bez doręczenia zawiadomienia, a w przypadku kontroli interwencyjnych również bez okazania upoważnienia. Wówczas jednak inspektor podejmujący kontrolę zobowiązany jest poinformować kontrolowanego o przysługujących mu prawach i obowiązkach, zaś samo upoważnienie powinno zostać doręczone kontrolowanemu najpóźniej w ciągu 3 dni roboczych. Dodatkowo kontrola z wykorzystaniem dronów może odbyć się bez okazania legitymacji.
Do kontroli pozaplanowych zastosowania nie znajdują również reguły dotyczące: miejsca, czasu trwania i udziału przedsiębiorcy w kontroli, jak również zakaz prowadzenia jednocześnie więcej niż jednej kontroli u jednego przedsiębiorcy i przeprowadzenia ponownej kontroli w tym samym przedmiocie. Kontrole pozaplanowe mogą być więc prowadzone o dowolnej porze, również poza siedzibą lub miejscem prowadzenia działalności przedsiębiorcy, przy udziale pracownika przedsiębiorcy lub przywołanego świadka. Dopuszczalna jest jednocześnie sytuacja, w której np. w odniesieniu do mikroprzedsiębiorcy obok innej kontroli toczyć się będzie również kontrola pozaplanowa, których łączny czas trwania przekroczy 12 dni roboczych.
Uprawnienia inspektorów
Przy wykonywaniu kontroli inspektorzy ochrony środowiska uprawnieni są do:
- wstępu, przez całą dobę, zarówno do miejsc prowadzenia działalności przez przedsiębiorcę (nieruchomości, obiekty, środki transportu), jak i do miejsc z nią niezwiązanych – bez przepustki i poddania się rewizji osobistej;
- prowadzenia niezbędnych pomiarów i badań (w tym co raz częściej z wykorzystaniem dronów);
- dokonywania oceny sposobu eksploatacji instalacji, urządzeń, stosowanych technologii i rozwiązań technicznych, jak również sposobu wykonywania pomiarów emisji, poboru wód i odprowadzania ścieków, w tym poprawności sposobu poboru i analizy próbek;
- określania składu morfologicznego odpadów, w oparciu o wiedzę ekspercką;
- żądania pisemnych lub ustnych informacji i wyjaśnień, w tym wzywania osób do złożenia wyjaśnień – pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań;
- żądania okazania dokumentów związanych z problematyką kontroli, w tym dokumentów finansowych;
- ustalania tożsamości osób i wymierzania grzywny lub sporządzania wniosku o ukaranie. W zakresie, w jakim jest to niezbędne dla przeprowadzenia badań, w tym pobrania próbek i wykonania pomiarów, kontrolerzy mogą ponadto żądać wstrzymania ruchu lub uruchomienia instalacji lub urządzeń oraz powstrzymania się przez przedsiębiorcę od wykonywania innych czynności, chyba że przedsiębiorca udowodni, że nie ma ku temu technicznych możliwości lub też grozi toz powstaniem szkody w dużych rozmiarach.
W przypadku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przez przedsiębiorcę przestępstwa albo wykroczenia przeciwko środowisku, inspektorzy mogą ponadto w niezbędnym zakresie: prowadzić obserwacje przy użyciu środków technicznych (technik satelitarnych, dronów); gromadzić i zabezpieczać dowody; dokonywać oględzin; zatrzymywać i przeszukiwać pojazdy; prowadzić przesłuchania czy udzielać pouczeń i ostrzeżeń.
W każdym wypadku czynności te powinny być wykonywane w zakresie niezbędnym dla ustalenia stanu faktycznego objętego przedmiotem kontroli i nie wykraczać poza zakres upoważnienia. Organ nie może zatem żądać okazania np. umowy dotyczącej gospodarowania odpadami gdy przedmiotem kontroli jest przekroczenie dopuszczalnych norm hałasu.
Prawa i obowiązki kontrolowanego
Obowiązkiem kontrolowanego jest umożliwienie WIOŚ przeprowadzenia czynności kontrolnych. W przypadku trudności w ich realizacji (np. niestawiennictwo, niezastosowanie się do poleceń, odmowa wydania dokumentów) WIOŚ może korzystać ze wsparcia Policji lub innych organów, w celu wyegzekwowania określonego działania np. umożliwienia inspektorowi wejścia na kontrolowany teren. Jednocześnie należy pamiętać, że uniemożliwienie lub utrudnienie przez przedsiębiorcę przeprowadzenia kontroli zagrożone jest karą pieniężną od 10 tys. do 100 tys. złotych, bądź karą pozbawienia wolności do lat 3. Co ważne, za działanie takie, może zostać uznana już sama odmowa potwierdzenia odbioru upoważnienia do kontroli.
W takim samym zakresie przedsiębiorcy przysługuje również prawo do czynnego udziału w kontroli. Może on więc prezentować własne stanowisko, sygnalizować inspektorowi konkretne okoliczności czy składać dokumenty, które w jego ocenie mogą by istotne dla wyniku kontroli. Może on również korzystać z innych uprawnień, przewidzianych Prawem przedsiębiorców (np. wnieść sprzeciw). Warto zadbać aby informacje na ten temat znalazły swoje odzwierciedlenie w protokole z kontroli.
Protokół kontroli i czynności pokontrolne
Czynności kontroli kończy protokół, który powinien odzwierciedlać szczegółowy przebieg kontroli, w tym podjęte w jej toku czynności (np. dokonane pomiary) oraz poczynione przez organ ustalenia i stwierdzone naruszenia. Jeden egzemplarz protokołu po jego podpisaniu przez inspektora oraz przedstawiciela przedsiębiorcy doręczany jest kontrolowanemu. W przypadku gdy przedsiębiorca nie zgadza się z ustaleniami kontroli, przysługuje mu prawo do wniesienia umotywowanych uwag do protokołu. Może również, bez ponoszenia konsekwencji, odmówić podpisania protokołu.
W takim przypadku w protokole zamieszcza się stosowną wzmiankę, a przedsiębiorca może w terminie 7 dni przedstawić WIOŚ pisemne stanowisko.
Odmowa podpisania protokołu wstrzymuje podjęcie przez organ dalszych czynności pokontrolnych do czasu upływu terminu do złożenia pisemnego stanowiska przez przedsiębiorcę. Przedmiotem zastrzeżeń mogą być zarówno uwagi natury formalnej – np. wadliwe przeprowadzenie pomiarów, jak i błędne ustalenia kontroli – np. błędna klasyfikacja danego wyrobu jako odpad czy niesłuszne stwierdzenie obowiązku złożenia raportu. Nie jest wykluczone dołączanie załączników. W każdym wypadku organ powinien odnieść się do stanowiska przedsiębiorcy w dalszej dokumentacji kontrolnej.
Sankcje i działania pokontrolne
Na podstawie ustaleń kontroli WIOŚ może: wymierzyć mandat, wystosować zarządzenie bądź zalecenie pokontrolne, wydać decyzję administracyjną (np. wymierzającą karę pieniężną) lub też wszcząć postępowanie egzekucyjne w celu wyegzekwowania obowiązku wynikającego z decyzji administracyjnej lub prawa.
Zarządzenie pokontrolne jest najczęstszą reakcją na stwierdzone w protokole naruszenie. Jest ono kierowane do kierownika kontrolowanej jednostki i określa naruszenie stwierdzone w protokole, działania, które należy podjąć w celu jego usunięcia oraz termin, w którym należy poinformować WIOŚ o zakresie podjętych i zrealizowanych w tym celu działań. Na zarządzenie przedsiębiorcy przysługuje skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego, wnoszona za pośrednictwem WIOŚ w terminie 30 dni.
Niepoinformowanie WIOŚ w terminie o podjętych działaniach lub przekazanie informacji niezgodnych z prawdą podlega karze aresztu, ograniczenia wolności lub grzywny do 5 tys. zł. Choć samo niewykonanie zarządzenia pokontrolnego nie jest sankcjonowane, to jednak nie oznacza to braku jakichkolwiek dalszych konsekwencji z tytułu naruszenia przepisów ochrony środowiska. W dalszym ciągu przedsiębiorcy może zostać wydana decyzja w przedmiocie wymierzenia kary administracyjnej, opłaty podwyższonej czy nawet wstrzymania działalności lub oddania do użytku obiektu budowlanego niespełniającego wymagań ochrony środowiska. WIOŚ może nadać, a w określonych przypadkach nadaje tej decyzji rygor natychmiastowej wykonalności. Przedsiębiorca może również zostać obciążony kosztami analiz i pomiarów, na podstawie których stwierdzono naruszenie.
WIOŚ przysługuje nadto prawo do wystąpienia z wnioskiem o wzruszenie wadliwej decyzji dotyczącej korzystania ze środowiska, a w przypadku powzięcia przez organ uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa przeciwko środowisku WIOŚ może również złożyć zawiadomienie o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. W zależności od podjętego przez WIOŚ działania przedsiębiorcy będą przysługiwać dalsze kroki prawne.
Źródło: Rzeczpospolita, autor: Aneta Bąk
W cyklu „Poradnik przedsiębiorcy” opublikowaliśmy:
