Przepisy prawa cywilnego przewidują różne możliwości zakończenia stosunku umownego, ale dają też stronom dużą swobodę w tym zakresie. Dlatego już przy zawiązywaniu umowy warto je ustalić.
Jedną z podstawowych zasad dotyczącą wykonywania stosunków zobowiązaniowych pomiędzy stronami kontraktów jest reguła pacta sunt servanda oznaczająca, że umów należy dotrzymywać. Zasada ta, choć nie została wyrażona wprost w przepisach kodeksu cywilnego, ma kluczowe znaczenie z perspektywy bezpieczeństwa obrotu. Za jej normatywny odpowiednik można uznać art. 354 kodeksu cywilnego („KC”), na podstawie którego dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom, a w taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel.
Zasada swobody umów
W ramach swobody umów (art. 3531 KC) – strony mogą dowolnie według swojego uznania ułożyć treść łączącego je stosunku prawnego, wspólnie zmieniać go czy zgodnie rozwiązywać – z zastrzeżeniem, że nie sprzeciwiają się one właściwości (naturze) stosunku, ustawie bądź zasadom współżycia społecznego. Co prawda, przepisy prawa cywilnego przewidują różne możliwości zakończenia stosunku umownego pomiędzy stronami. Należy jednak pamiętać, że regulacje kodeksowe nie są w tym zakresie wyczerpujące (w stosunku do niektórych umów nawet brak stosownych regulacji szczególnych) i dają stronom dużą swobodę w kształtowaniu treści umowy. Z tego względu kluczowe jest, aby strony już przy zawiązywaniu umowy uregulowały możliwe sposoby zakończenia współpracy.
Rozwiązanie za porozumieniem stron
Najbardziej polubownym sposobem rozwiązania umowy, wymagającym współpracy obu stron, jest jej rozwiązanie za porozumieniem stron. Za porozumieniem stron możemy rozwiązać praktycznie każdą trwającą umowę w każdym czasie. Takiego przypadku zakończenia współpracy nie trzeba wcześniej przewidzieć w umowie, nie jest on również regulowany ustawowo – z uwagi na fakt, że zgoda wszystkich stron niezbędna jest do rozwiązania umowy i podpisania stosownego porozumienia, w którym strony określą termin, zasady zakończenia i rozliczenia współpracy.
Wypowiedzenie umowy…
W przeciwieństwie do rozwiązania umowy za porozumieniem stron – prawo do wypowiedzenia umowy jest uprawnieniem kształtującym przyznanym umownie lub ustawowo uprawniającym do jednostronnego (bez akceptacji drugiej strony) zakończenia łączącego strony stosunku prawnego. Uprawnienie to może być przyznane w różnym zakresie, z różnych powodów oraz w różnych terminach, obydwu stronom umowy lub wyłącznie jednej z nich. Wypowiedzenie ma skutek na przyszłość (ex nunc) – świadczenia spełnione przez strony w trakcie trwania umowy nie podlegają zwrotowi.
Zasadniczo doktryna rozróżnia trzy typy umów: umowy nazwane, nienazwane oraz mieszane. O umowach nazwanych mówimy wtedy jeżeli dana umowa jest odrębnie uregulowana prawnie, a wzajemne uprawnienia i obowiązki stron zostały określone w kodeksie cywilnym lub w ustawach szczególnych (przykładami takich umów jest umowa najmu, umowa zlecenia, umowa o roboty budowlane czy umowa agencyjna). Z kolei umowy nienazwane są to umowy, które nie zostały przez ustawodawcę odrębnie uregulowane, a ich zawieranie wynika w głównej mierze z praktyki obrotu (np. umowa dystrybucyjna czy umowa faktoringu). Umowy mieszane łączą w sobie elementy charakterystyczne dla kilku rodzajów umów.
Niezależnie od rodzaju zawieranej umowy, w praktyce obrotu w większości przypadków strony decydują się na uregulowanie kwestii wypowiedzenia umownie – w głównej mierze z uwagi na fakt, że ustawowe regulacje nie są wyczerpujące i pozostawiają stronom swobodę w ustaleniu zasad wypowiedzenia lub modyfikacji zasad ustawowych tak długo jak nie sprzeciwiają się one właściwości (naturze) stosunku, ustawie czy zasadom współżycia społecznego. W umowach najczęściej spotyka się możliwość:
- wypowiedzenia umowy z zachowaniem okresu wypowiedzenia ustalonego pomiędzy stronami np. 3-miesięcznego. W większości przypadków możliwość wypowiedzenia z zachowaniem okresu wypowiedzenia (tj. okresu który musi upłynąć pomiędzy złożeniem wypowiedzenia drugiej stronie, a jej faktycznym rozwiązaniem) nie jest podyktowana spełnieniem żadnych dodatkowych przesłanek i przysługuje obydwu stronom umowy. Takie wypowiedzenie ma, w szczególności, zapewnić stronie, której wypowiedzenie jest składane odpowiedni czas na znalezienie nowego kontrahenta. W okresie wypowiedzenia umowa cały czas obowiązuje, a strony zobowiązane są do jej wykonywania.
- wypowiedzenia umowy bez zachowania okresu wypowiedzenia, czyli wypowiedzenie natychmiastowe, z reguły przewiduje się w przypadkach rażącego naruszenia umowy przez drugą stronę (np. kilkurazowe opóźnienie w dostawie towarów lub płatności).
Natomiast trzeba mieć na uwadze, że umowne postanowienia dotyczące wypowiedzenia nie mogą być sprzeczne z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa, jeżeli takie mają zastosowanie do danego typu umowy (np. przesłanek wypowiedzenia umowy najmu lokalu zawartej na czas określony).
…gdy brak stosownych postanowień
Jeżeli w umowie brak jest stosownych postanowień umownych określających zasady jej wypowiedzenia to najczęściej znajdą wtedy zastosowanie przepisy ustawowe (odpowiednie dla danego typu umowy). I tak w przypadku umów nazwanych, w dużej mierze zasady te zostały uregulowane przez ustawodawcę.
PRZYKŁAD
W odniesieniu do umowy zlecenia (art. 746 KC) zarówno dający zlecenie, jak i przyjmujący zlecenie mogą ją wypowiedzieć w każdym czasie. Jeżeli wypowiedzenia dokonał dający zlecenie, powinien on zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które przyjmujący zlecenie poczynił w celu należytego wykonania zlecenia; a w razie odpłatnego zlecenia obowiązany jest uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom, a jeżeli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, powinien także naprawić szkodę. Natomiast jeżeli wypowiedzenia dokonał przyjmujący zlecenie – gdy zlecenie jest odpłatne, a wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny za szkodę. Dodatkowo ustawodawca wyłącza umowną możliwość zrzeczenia się z góry uprawnienia do wypowiedzenia zlecenia z ważnych powodów.
Sytuacja jest trochę bardziej skomplikowana w kwestii umów, co do których brak jest stosownego normatywnego uregulowania zasad ich wypowiadania, a strony nie ustaliły ich umownie (np. umowy nienazwane). W przypadku umów zawartych na czas nieokreślony – ustawodawca w przepisach ogólnych dla zobowiązań o charakterze ciągłym przewidział możliwość wypowiedzenia z zachowaniem terminów umownych, ustawowych lub zwyczajowych, a w razie braku takich terminów niezwłocznie po wypowiedzeniu (art. 3651 KC). Natomiast, w odniesieniu do umów zawartych na czas określony – z uwagi na brak ustawowej możliwości wypowiedzenia, można przyjąć, że wolą stron było wyłączenie takiej możliwości, skoro nie regulowała jej umownie.
Ponadto warto również zwrócić uwagę czy terminy wypowiedzenia – nawet jeżeli na pierwszy rzut oka nie zostały one określone bezpośrednio w zawartej umowie – nie są elementem ogólnych warunków umów (którejkolwiek ze stron stosunku zobowiązaniowego) będących elementem stosunku zobowiązaniowego łączącego strony.
Podsumowując, w odniesieniu do kwestii wypowiedzenia, niezależnie od rodzaju umowy zawartej pomiędzy stronami w pierwszej kolejności powinniśmy stosować zasady umownie ustalone przez strony (z zastrzeżeniem, że w zakresie, w jakim nie są one sprzeczne z bezwzględnie obowiązującymi przepisami), które mogą być uzupełnione przez przepisy kodeksu cywilnego (odnoszące się do danej umowy nazwanej lub ogólnych) lub ustaw szczególnych.
Odstąpienie od umowy
Prawo do odstąpienia również jest uprawnieniem kształtującym, a możliwość odstąpienia od umowy może być uregulowana przez strony w umowie (umowne prawo odstąpienia), a w określonych przypadkach przewidują ją przepisy kodeksu cywilnego (ustawowe prawo odstąpienia). Zasadniczą różnicą pomiędzy odstąpieniem a wypowiedzeniem czy rozwiązaniem umowy za porozumieniem stron jest moment, od którego odstąpienie jest skuteczne. Co do zasady w przypadku wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą, tzn. ulega ona rozwiązaniu z mocą wsteczną (ex tunc).
Aby skutecznie zawrzeć w umowie prawo odstąpienia, należy wskazać:
- stronę, której prawo do odstąpienia przysługuje oraz
- termin końcowy, do którego można je wykonać.
W praktyce, z uwagi na daleko idące skutki wykonania prawa odstąpienia, często w umowach wskazuje się również przypadki, zdarzenia, które uprawniają stronę do jego wykonania. Dodatkowo strony mogą w umowie zastrzec, że wolno im od umowy odstąpić jedynie za zapłatą oznaczonej sumy, tzw. odstępnego. W takim wypadku oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne jeżeli zapłata nastąpiła jednocześnie z jego złożeniem.
Jak już wspomniano wyżej, jeżeli dana strona skorzysta ze swojego prawa do odstąpienia, to umowę uznaje się za niezawartą. W tej sytuacji strony zobowiązane są do zwrotu wzajemnych świadczeń w stanie niezmienionym, przy czym odpowiednie wynagrodzenie należy się za świadczone usługi czy korzystanie z rzeczy. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono pogląd, że w zakresie skutków, które wykonanie prawa odstąpienia powoduje – przepis ma charakter dyspozytywny, a więc strony mogą w umowie określić go odmiennie, a zwłaszcza ustalić, że odstąpienie ma skutek na przyszłość (wyrok SN z 23 stycznia 2008 r., V CSK 379/07).
Odstąpić od umowy można również w sytuacjach wskazanych przez ustawodawcę, np. w przypadku umów wzajemnych (umowa, w której świadczenie jednej strony jest w zamian za świadczenie drugiej strony – taką umową jest np. umowa sprzedaży) – jeżeli jedna ze stron jest w zwłoce w wykonaniu swojego zobowiązania, druga strona może wyznaczyć jej dodatkowy termin do jej wykonania, a w przypadku jego bezskutecznego upływu będzie mogła od umowy odstąpić (art. 491 § 1 KC). Ustawowe prawo do odstąpienia może również wynikać z przepisów szczególnych regulujących daną umowę (np. prawo do odstąpienia od umowy dostawy jeżeli dostawca na tyle opóźnia się z rozpoczęciem wytwarzania przedmiotu dostawy, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je dostarczyć w terminie).
W jaki sposób skutecznie zakończyć współpracę?
Przepisy kodeksu cywilnego dla różnych umów przewidują różne wymogi co do formy prawnej zawieranej umowy, której niedochowanie skutkuje nieważnością zawartej umowy. Nawet jeżeli wymóg formy nie wynika wprost z przepisów, strony często umownie decydują się na zastrzeżenie formy czynności prawnej. Zgodnie z kodeksem cywilnym sposób i formę rozwiązania umowy determinuje forma, w jakiej umowa została zawarta:
- jeżeli umowa została zawarta w formie pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej – forma dokumentowa jest niezbędna do skutecznego rozwiązania umowy za zgodą obu stron, odstąpienia od niej lub jej wypowiedzenia (chyba że ustawa lub umowa zastrzega inną formę);
- jeżeli umowa została zawarta w innej formie szczególnej – jej rozwiązanie za zgodą obu stron wymaga zachowania takiej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały w celu jej zawarcia; natomiast odstąpienie od umowy albo jej wypowiedzenie powinno być stwierdzone pismem.
Źródło: Rzeczpospolita, autor: Anna Bartosiewicz
W cyklu dotyczącym zawierania umów opublikowaliśmy także:
