(…) instytucja przymusowego umorzenia udziałów nie może być wykorzystywana do usunięcia wspólnika ze spółki z przyczyn wskazanych w art. 266 § 1 KSH. (…) postanowienia umowy spółki dotyczące automatycznego przymusowego umorzenia udziałów (art. 199 § 4 KSH) muszą nadto spełniać wymagania wskazane w treści art. 199 KSH, a powody umorzenia muszą być określone w sposób wyczerpujący i dokładny, pozbawiony sformułowań ocennych i niejednoznacznych.
Postanowienie SN z 7.2.2024 r., I CSK 6011/22
Wspólnik spółki z ograniczoną odpowiedzialnością wniósł powództwo o stwierdzenie nieważności uchwały zgromadzenia wspólników, która dotyczyła zmiany umowy spółki przez wprowadzenie do niej postanowień dotyczących przymusowego umorzenia udziałów w spółce. Sąd Okręgowy w Krakowie stwierdził nieważność uchwały zgromadzenia wspólników. Pozwana złożyła apelację od tego wyroku. Sąd Apelacyjny oddalił apelację i podtrzymał wyrok sądu pierwszej instancji, argumentując, że przesłanki przymusowego umorzenia udziałów zostały ustalony w sposób arbitralny i uznaniowy, co było sprzeczne m.in. z art. 180–182 KSH. Pozwana spółka wniosła skargę kasacyjną do Sądu Najwyższego.
Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, stwierdzając, że zgodnie z jednoznacznym i utrwalonym orzecznictwem instytucja przymusowego umorzenia udziałów nie może być wykorzystywana do usunięcia wspólnika ze spółki z przyczyn wskazanych w art. 266 § 1 KSH. Sąd Najwyższy również stwierdził, że postanowienia umowy spółki dotyczące przymusowego umorzenia udziałów muszą nadto spełniać wymagania wskazane w treści art. 199 KSH, a powody umorzenia muszą być określone w sposób wyczerpujący i dokładny, pozbawiony sformułowań ocennych i niejednoznacznych.
Komentarz
Przedmiotowe postanowienie SN dotyka w istocie dwóch problemów związanych z procedurą przymusowego umorzenia udziałów w spółce z o.o.: 1) relacji pomiędzy konstrukcjami przymusowego umorzenia udziałów i powództwem o wyłączenie wspólnika (art. 266 § 1 KSH) oraz 2) sposobu ujęcia w umowie spółki przesłanek zastosowania przymusowego umorzenia udziałów.
W zakresie pierwszego zagadnienia należy zauważyć, że SN przyjął stanowisko o rozłączności funkcji przymusowego umorzenia udziałów i sądowego wyłączenia wspólnika. Zdaniem SN konstrukcja przymusowego umorzenia udziałów (jako konstrukcja fakultatywna, kreowana odpowiednimi postanowieniami umowy spółki) nie może być wykorzystywana do usunięcia wspólnika ze spółki z przyczyn określonych w art. 266 § 1 KSH, tj. z ważnych przyczyn dotyczących tego wspólnika. Innymi słowy, po myśli poglądu przyjętego przez SN, udziały danego wspólnika można przymusowo umorzyć z przyczyn innych niż „ważne przyczyny” jego dotyczące, a próba ukształtowania przesłanek przymusowego umorzenia w sposób „wkraczający” w sferę zastosowania powództwa o wyłączenie wspólnika może być uznana za obejście art. 266 § 1 KSH. Stanowisko to jest kontynuacją wcześniejszych rozstrzygnięć SN w tej materii (por. wyr. SN z 12.5.2005 r., V CK 562/04, Legalis; post. SN z 30.12.2019 r., I CSK 437/19, Legalis). Pogląd ten w doktrynie reprezentują m.in. A. Szajkowski, M. Tarska (A. Szajkowski, M. Tarska, w: S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. 2, Warszawa 2014, art. 199, Nb 31), M. Chomiuk (M. Chomiuk, w: Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Z. Jara (red.), Warszawa 2024, art. 199, Nb 28).
Stanowisko przyjęte przez SN w tej kwestii należy uznać za błędne ze względu na to, że przyjmuje ono nieprawidłowe założenie co do systemowej roli powództwa o wyłączenie wspólnika. Nie jest to instytucja, która przewiduje wyjątkową możliwość usunięcia wspólnika ze spółki, lecz „wentyl bezpieczeństwa” na wypadek wystąpienia sporu pomiędzy wspólnikami, którzy nie zadbali o stosowne uregulowanie tej kwestii w umowie spółki (właśnie m.in. poprzez wprowadzenie postanowień przewidujących przymusowe umorzenie udziałów; por. A. Opalski, w: Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. 2A, A. Opalski (red.), Warszawa 2018, art. 199, Nb 7.) Jednocześnie figura przymusowego umorzenia udziałów ze swej istoty może mieć charakter sankcyjny, ponieważ umożliwia zmuszenie danego wspólnika przez pozostałych udziałowców do wystąpienia ze spółki, co funkcjonalnie zbliża ją do powództwa o wyłączenie wspólnika. Z treści art. 266 § 1 KSH nie sposób zaś wyprowadzić wniosku, że nie jest dopuszczalne usunięcie wspólnika ze spółki w drodze skorzystania z innych instytucji prawnych (por. M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2018, art. 199, pkt 4).Co więcej, zakres zastosowania art. 266 § 1 KSH jest nieprecyzyjny, ponieważ ustawodawca wyznacza go przy użyciu klauzuli generalnej „ważnych przyczyn”. Przyjęcie stanowiska reprezentowanego przez SN nieuchronnie będzie więc prowadzić do wątpliwości, w przypadku jakich okoliczności można w ogóle zastrzec przymusowe umorzenie udziałów. W konsekwencji pogląd ten należy odrzucić jako nie tylko systemowo i funkcjonalnie nieuzasadniony, ale kreujący również dodatkowe ryzyka z perspektywy praktyki funkcjonowania spółek z o.o. Stanowisko zbieżne z zajętym powyżej reprezentują w doktrynie m.in. A. Opalski (A. Opalski, w: Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. 2A, A. Opalski (red.), Warszawa 2018, art. 199, Nb 7), M. Rodzynkiewicz (M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2018, art. 199, pkt 4), A. Nowacki (A. Nowacki , Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz, t. 1, Warszawa 2018, art. 199, Nb 18).
Jeżeli zaś chodzi o pogląd SN, aby przesłanki umorzenia przymusowego zostały określone „w sposób wyczerpujący i dokładny, pozbawiony sformułowań ocennych i niejednoznacznych”, to nie ulega wątpliwości, że katalog przypadków, w których można dokonać przymusowego umorzenia udziałów, powinien mieć charakter zamknięty (co wynika wprost z art. 199 § 1 zd. 3 KSH). Co do pozostałych przesłanek to z pewnością należy postulować, aby zostały skonstruowane w sposób maksymalnie precyzyjny, jednakże nie da się w tym przypadku całkowicie wykluczyć luzu decyzyjnego, który może służyć udziałowcom podejmującym uchwałę o przymusowym umorzeniu udziałów innego wspólnika. Ideą stojącą za konstrukcją przymusowego umorzenia udziałów jest przeciwdziałanie postępowaniu wspólnika, które może być niekorzystne dla spółki. O ile oczywiście niektóre takie przypadki są łatwo weryfikowalne (np. brak wniesienia dopłat w terminie wskazanym w uchwale wspólników), to wielu przypadków nielojalnego postępowania wspólnika nie da się ująć w całkowicie precyzyjne ramy (np. prowadzenia działalności konkurencyjnej wobec spółki). Siłą rzeczy przesłanki przymusowego umorzenia udziałów muszą więc przewidywać pewien stopień uznaniowości po stronie wspólników podejmujących w tej sprawie decyzję, której granice wyznaczają m.in. zasada jednakowego traktowania wspólników w takich samych okolicznościach oraz dobre obyczaje (por. A. Opalski, w: Kodeks spółek handlowych. Komentarz, t. 2A, A. Opalski (red.), Warszawa 2018, art. 199, Nb 6).
Źródło: Legalis.pl, autor: Łukasz Berak, dr Piotr Moskała
