- Możliwe jest stosowanie w drodze analogii art. 108 KC do działań podejmowanych w charakterze organu osoby prawnej. Stosowanie art. 108 KC w drodze analogii powinno być jednak poprzedzone analizą konkretnego stanu faktycznego, nie ma bowiem podstaw by stosowanie art. 108 KC rozciągać automatycznie na każdą sytuację, w której w składzie organów reprezentujących spółki występuje ta sama osoba fizyczna.
- Osoba, która jako członek zarządu reprezentuje obie osoby prawne, będące stroną tej samej czynności prawnej, powinna zapewnić, aby spełniona była przynajmniej jedna z przesłanek wskazanych w art. 108 KC, uzasadniających dokonanie czynności „z samym sobą”.
Wyrok SN z 24.4.2018 r., V CSK 425/17
Spór pomiędzy powódką a pozwaną w przedmiotowym stanie faktycznym dotyczył kwestii prawidłowości zawarcia pomiędzy nimi umowy o współpracy handlowej i możliwości dochodzenia roszczeń na podstawie weksla gwarancyjnego zabezpieczającego roszczenia z tej umowy. Pozwana kwestionowała bowiem autentyczność podpisu złożonego na umowie przez członka zarządu powódki. Zarówno powódka, jak i pozwana były spółkami z o.o.
Sąd Okręgowy, rozpatrujący sprawę w I instancji, przyjął, że choć strony nie zawarły umowy na piśmie, to jednak faktycznie zawiązały stosunek prawny odpowiadający jej treści, gdyż powódka wykonała swoje świadczenie, a pozwana je przyjęła i spożytkowała.
Również SA stanął na stanowisku, że strony łączyła ważnie zawarta umowa. Wskazał jednak na fakt, że członek zarządu podpisujący umowę w imieniu pozwanej był jednocześnie uprawniony do samodzielnej reprezentacji powódki, a zatem złożenie przez niego podpisu pod umową było wystarczające do zawarcia jej w formie pisemnej. Nie występował on bowiem jako pełnomocnik, lecz członek organu obu spółek, co wyłącza zastosowanie do przedmiotowej sytuacji art. 108 KC.
Sąd Najwyższy nie zgodził się ze stanowiskiem SA i wskazał, że kwestia dopuszczalności stosowania przepisów o przedstawicielstwie, w tym art. 108 KC, wobec członków organów osób prawnych budziła kontrowersje w orzecznictwie i doktrynie. W orzecznictwie SN utrwalił się jednak pogląd, że możliwe jest stosowanie w drodze analogii art. 108 KC do działań podejmowanych w charakterze organu osoby prawnej. Również w takiej sytuacji może bowiem z łatwością dojść do kolizji interesów. Stosowanie art. 108 KC w drodze analogii powinno być jednak poprzedzone analizą konkretnego stanu faktycznego, nie ma bowiem podstaw by stosowanie art. 108 KC rozciągać automatycznie na każdą sytuację, w której w składzie organów reprezentujących spółki występuje ta sama osoba fizyczna. Sąd Apelacyjny powinien zatem ocenić, czy została spełniona przynajmniej jedna z przesłanek wskazanych w art. 108 KC, uzasadniających dokonanie czynności „z samym sobą”.
Sąd Najwyższy wskazał także, że z ostrożnością należy traktować możliwość zawarcia umowy w drodze czynności konkludentnych w sytuacji, gdy czynności te podejmowane są przez osobę będącą członkiem zarządu obu stron umowy.
KOMENTARZ
Zgodnie z art. 108 KC pełnomocnik nie może być drugą stroną czynności prawnej, której dokonuje w imieniu mocodawcy, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa albo że ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy. Przepis ten stosuje się odpowiednio w przypadku, gdy pełnomocnik reprezentuje obie strony. Choć przepis ten, zgodnie z jego literalnym brzmieniem, obejmuje zakresem swojego zastosowania jedynie reprezentację przez pełnomocnika, to jednak zgodnie z dominującym poglądem orzecznictwa i doktryny powinien on ze względów celowościowych znaleźć analogiczne zastosowanie także w przypadku reprezentacji organicznej (tak np. w uchwale (7) SN – zasadzie prawnej – z 30.5.1990 r., III CZP 8/90, Legalis – w odniesieniu do osoby prawnej zawierającej umowę z osobą fizyczną, będącą członkiem jej organu; P. Sobolewski, komentarz do art. 108, nb. 5, [w:] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, Warszawa 2017, Legalis/el. 2019), w tym także w sytuacji, gdy ta sama osoba fizyczna działa z jednej strony jako organ będącego osobą prawną pełnomocnika mocodawcy, z drugiej natomiast we własnym imieniu i na własną rzecz (wyrok SN z 9.3.1993 r., I CR 3/93, Legalis). We wcześniejszych judykatach SN odmówił jednak zastosowania art. 108 KC w sytuacji, gdy ta sama osoba fizyczna występowała w składach organów dwóch spółek dokonujących określoną czynność prawną (zob. wyroki SN: z 19.6.2002 r., II CKN 1003/00; z 24.7.2009 r., II CSK 41/09, Legalis – w odniesieniu do innych sytuacji niż czynność prawna pomiędzy dwiema spółkami z o.o., których jedynym wspólnikiem jest ta sama osoba fizyczna, reprezentowanymi przez tego samego wspólnika, będącego jednocześnie jedynym członkiem zarządu obu spółek). Komentowane orzeczenie przełamało jednak tę linię orzeczniczą, stanowiąc kolejny przejaw (obok niedawnej nowelizacji art. 39 KC) upodobnienia się konstrukcji reprezentacji organicznej i pełnomocniczej.
Jak się wskazuje w doktrynie, stosowanie w drodze analogii art. 108 KC do osób prawnych należy jednak wykluczyć w przypadku, gdy zastosowanie mają przepisy szczególne, np. art. 210 § 1 i art. 379 § 1 KSH (P. Pinior, komentarz do art. 108, nb. 5, [w:] M. Fras, M. Habdas (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna (art. 1–125), Warszawa 2018, Lex/el. 2019). Artkuł 108 KC mógłby natomiast znaleźć odpowiednie zastosowanie (w zw. z art. 2 KSH) do przypadków reprezentacji spółek osobowych w umowach z ich wspólnikami (P. Pinior, tamże). Zgodnie jednak z orzecznictwem SN w takim przypadku odpowiednio stosowany powinien być art. 210 KSH (zob. wyrok SN z 6.2.2013 r., V CSK 154/12, Legalis; wyrok SN z 8.2.2013 r., IV CSK 332/12, Legalis). Wyrażony został także pogląd, że w związku z regulacją art. 210 i 379 KSH analogiczne stosowanie art. 108 KC jest wyłączone w przypadku spółek kapitałowych (L. Moskwa, P. Moskwa, komentarz do art. 108, nb. 12 [w:] M. Gutowski (red.), Kodeks cywilny. Tom I. Komentarz do art. 1–352, Warszawa 2018, Legalis,).
Przyjęcie możliwości zastosowania art. 108 KC do organów osób prawnych rodzi pytania o możliwość powołania się na wyjątki określone w tym przepisie (chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa albo że ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy). Zastosowanie pierwszego z nich w odniesieniu do osób prawnych może okazać się niedopuszczalne (tak SN w uchwale (7) sędziów – zasadzie prawnej – z 30.5.1990 r., III CZP 8/90, Legalis). Wymagałoby bowiem zezwolenia na dokonanie konkretnej czynności prawnej „z samym sobą” w przepisach regulujących ustrój danej osoby prawnej lub w jej dokumentach statutowych. W komentowanym orzeczeniu SN zdaje się jednak dopuszczać taką możliwość. Bardziej prawdopodobna jest natomiast możliwość wykazania, że czynność taka nie narusza interesów obu jej stron.
Choć w doktrynie i orzecznictwie dominuje pogląd, zgodnie z którym dokonanie czynności z naruszeniem art. 108 KC skutkuje jedynie sankcją bezskuteczności zawieszonej (negotium claudicans) (M. Pazdan, komentarz do art. 108, nb. 5, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1–44910, Warszawa 2018, Legalis/el. 2019; E. Gniewek, R. Strugała, komentarz do art. 108, nb. 2, [w:] E. Gniewek (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2017, Legalis/el. 2019; uchwała (7) – zasada prawna – z 30.5.1990 r., III CZP 8/90, Legalis), to wyrażone zostało także stanowisko o bezwzględnej nieważności takich czynności prawnych (W. Robaczyński, komentarz do art. 108, nb. 6, [w:] P. Księżak, M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, Warszawa 2014, Lex/el. 2019). To drugie stanowisko zostało wcześniej przyjęte przez SN w odniesieniu do analogicznego stosowania art. 108 KC w stosunku do osób prawnych (uchwała składu siedmiu sędziów SN – zasada prawna – z 30.5.1990 r., III CZP 8/90, Legalis). Wydaje się, że w związku z nowelizacją art. 39 KC należy jednak dopuścić możliwość potwierdzenia przez osobę prawną czynności dokonanej z naruszeniem art. 108 KC. Stanowisko to podzielił też SN w przedmiotowym wyroku (choć jeszcze w ramach odpowiedniego stosowania art. 103 KC do organów osób prawnych).
Reasumując, należy stwierdzić, że pogląd reprezentowany w komentowanym orzeczeniu stwarza istotne zagrożenie dla pewności obrotu prawnego, w szczególności w grupach spółek, gdzie często występują powiązania osobowe pomiędzy poszczególnymi podmiotami, a badanie ewentualnego naruszenia interesów stron czynności prawnych dokonywanych wewnątrz grupy może okazać się szczególnie problematyczne (por. np. A. Opalski, Prawo zgrupowań spółek, Warszawa 2012, s. 220 i n.). Otwarte pozostawiamy natomiast pytanie, czy niepewność ta jest w wystarczającym stopniu rekompensowana poprzez ochronę osób prawnych przed sytuacjami konfliktu interesów członków ich organów, realizowaną dzięki analogicznemu stosowaniu art. 108 KC.
r.pr. Łukasz Berak
Maciej Gil
Źródło: ius.focus, 10/2019. wersja online
Komentarz opublikowany na platformie “Legalis.pl