Brak następstwa procesowego ex lege w przypadku sukcesji materialnoprawnej wynikającej z podziału spółki przez wydzielenie.
Wyrok SN z 11.2.2016 r., V CSK 344/15 oraz wyrok SN z 28.4.2016 r., V CSK 524/15
Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, iż dokonanie podziału przez wydzielenie spółki będącej stroną toczącego się procesu cywilnego, nie powoduje wstąpienia w jej miejsce ex lege spółki przejmującej, nawet jeżeli sukcesja uniwersalna będąca następstwem dokonanego podziału obejmuje swoim zakresem przedmiot sporu (tj. sporne prawa i obowiązki). Sąd Najwyższy wskazał, że decydujące znaczenie przy ustalaniu skutków procesowych przeprowadzonego podziału ma kwestia zachowania bądź utraty bytu prawnego przez spółkę dzieloną, a nie zakres następstwa prawnego, tj. czy ma on charakter uniwersalny, w tym częściowo uniwersalny, czy syngularny. W przypadku podziału przez wydzielenie (art. 529 § 1 pkt 4 KSH) spółka dzielona zachowuje swój byt prawny, co zdaniem SN wyklucza następstwo procesowe z mocy samego prawa (automatyczne). Wstąpienie do toczącego się postępowania przez spółkę przejmującą w miejsce spółki dzielonej wymaga spełnienia przesłanek określonych w art. 192 pkt 3 KPC – tj. uzyskania zgody strony przeciwnej. Sąd Najwyższy podkreślił, że automatyczne następstwo procesowe możliwe jest wyłącznie w sytuacji następstwa prawnego mortis causa w zakresie przedmiotu sporu. Sąd zwrócił również uwagę, że na ocenę następstw procesowych podziału przez wydzielenie nie wpływa treść art. 531 § 1 w zw. z art. 529 § 1 pkt 4 i § 2 KSH. Zdaniem SN, powołane przepisy regulują jedynie kwestię sukcesji o charakterze materialnoprawnym i nieodnoszą się w ogóle do sukcesji procesowej, na co wskazuje ich dosłowne brzmienie.
Komentarz
Dotychczasowe orzecznictwo SN jest rozbieżne co do oceny skutków procesowych podziału przez wydzielenie będącej stroną procesową spółki kapitałowej w sytuacji, gdy w następstwie wydzielenia, prawa lub obowiązki będące przedmiotem toczącego się sporu przechodzą na spółkę przejmującą. Komentowane wyroki SN nie pokrywają się z wydanymi uprzednio orzeczeniami i stanowią w istocie powrót do koncepcji reprezentowanej pierwotnie przez SN.
Zgodnie z aktualnym poglądem wyrażonym przez SN, następstwo procesowe spółki przejmującej w miejsce spółki dzielonej, jako rezultat podziału przez wydzielenie, możliwe jest jedynie na podstawie art. 192 pkt 3 KPC, tj. uzyskaniu zgody strony przeciwnej oraz – jak wynika z orzecznictwa SN – zgody zbywcy rzeczy lub prawa (tak: uchwała SN z 8.1.1991 r., III CZP 70/90 OSNCP 1991, Nr 7, poz. 81). Koncepcja ta zakłada, że art. 531 § 1 KSH normuje jedynie sukcesję o charakterze materialnoprawnym, a nie następstwo procesowe, które jako takie wymaga wyraźnego uregulowania w ustawie i nie może wynikać z przepisów prawa materialnego.
W orzeczeniach SN reprezentujących powyższą tezę podkreślano, że następstwo prawne pomiędzy stroną procesową a osobą trzecią, obejmujące swoim zakresem przedmiot sporu, prowadzi do automatycznego następstwa procesowego jedynie wtedy, gdy mamy do czynienia z sukcesją mortis causa, w wyniku której strona procesowa traci swój byt prawny. Teza ta – zdaniem zwolenników omawianego podejścia – znajduje potwierdzenie w treści art. 174 § 1 pkt 1 i art. 180 § 1 pkt 1 lub 2 KPC, zgodnie z którymi następstwo procesowe z mocy prawa (bez zgody strony przeciwnej) następuje wyłącznie w przypadku śmierci strony lub utracenia przez nią zdolności sądowej. Należy zatem przyjąć, że w przypadku łączenia się spółek, kiedy to byt prawny spółki przejmowanej lub spółek się łączących poprzez zawiązanie nowej spółki przestaje istnieć, spółka przejmująca lub spółka nowo zawiązana wstępuje automatycznie do toczących się postępowań odpowiednio w miejsce spółki przejmowanej lub spółek się łączących. W przypadku podziału przez wydzielenie byt prawny spółki dzielonej trwa nadal (sukcesja inter vivos), co zgodnie z powyższymi poglądami wyklucza następstwo procesowe ex lege. Nie istnieje bowiem wyraźny przepis prawa, który przewidywałby taki skutek procesowy, jako następstwo sukcesji materialnoprawnej, wynikającej z podziału spółki przez wydzielenie (tak: wyrok SN z 11.2.2016 r., V CSK 344/15, Legalis; postanowienie SN z 18.2.2009 r., I CZ 7/09, Legalis; A. Cudna-Wagner, Następstwo procesowe w przypadku podziału spółki przez wydzielenie, PPH 2008, Nr 10, s. 33–37; A. Kidyba, [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz do art. 301–633 KSH, t. 2, wyd. 12, Warszawa 2015, s. 1274–1275; U Roge, komentarz do art. 531 KSH, [w:] Z. Jara (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. 16, Legalis).
Zgodnie z konkurującym poglądem, spółka przejmująca może wejść do toczącego się procesu w miejsce spółki dzielonej ex lege – jako ogólny następca procesowy – bez konieczności uzyskiwania zgody strony przeciwnej, o której mowa w art. 192 pkt 3 KPC. Jako warunek automatycznego wstąpienia do postępowania wskazuje się natomiast przejście na spółkę przejmującą tych praw i obowiązków wskazanych w planie podziału, które dotyczą przedmiotu danego procesu (tak: wyrok SN z 27.3.2014 r., III CSK 181/13, Legalis; wyrok SN z 24.10.2012 r., III CSK 18/12, Legalis; postanowienie SN z 25.4.2012 r., II CSK 356/11, Legalis; P. Pinior, komentarz do art. 531 KSH, [w:] J. Strzępka (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, wyd. 7, Legalis/el. 2015).
Następstwo procesowe jest w tym przypadku traktowane jako prawna konsekwencja podziału spółki przez wydzielenie i związanego z nim następstwa ogólnego o charakterze materialnoprawnym. Rezultatem przyjęcia takiego rozwiązania jest zanegowanie autonomicznego charakteru instytucji następstwa procesowego. Zwolennicy omawianego poglądu uzasadniają, że jeżeli przejście praw i obowiązków dotyczących procesu następuje nie na mocy czynności materialnoprawnej stron, lecz na podstawie wyraźnego przepisu ustawy (art. 531 § 1 KSH) automatyczne następstwo procesowe jest dopuszczalne. Pogląd ten zakłada, że zawarte w art. 192 pkt 3 KPC sformułowanie „zbycie rzeczy lub prawa w toku sprawy” odnosi się jedynie do następstwa prawnego wynikającego z woli stron, co wyklucza jego zastosowanie do podziału przez wydzielenie, gdzie następstwo materialnoprawne jest rezultatem woli ustawodawcy (tak m.in.: postanowienie SN z 25.4.2012 r., II CSK 356/11, MoP 2013, Nr 4, s. 208; P. Pinior, komentarz do art. 531 KSH [w:] red. J. Strzępka, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, 2015, wyd. 7, Legalis oraz wyrok SN z 19.12.2013 r., II CSK 206/13, Legalis – nieodnoszący się wprost do kwestii podziału przez wydzielenie).
W orzecznictwie SN wskazuje się również, że argumentami przemawiającymi za drugą z omawianych koncepcji są: intensyfikacja obrotu gospodarczego, przejawiająca się m.in. w dokonywaniu przekształceń strukturalnych spółek, które nie skutkują utratą bytu prawnego dotychczasowych podmiotów, związki sukcesji materialnoprawnej i procesowej oraz brak potrzeby różnicowania skutków procesowych całkowitego i częściowego następstwa prawnego, wynikającego z podziału spółek przez wydzielenie (tak w szczególności: wyrok SN z 25.4.2012 r., II CSK 356/11, MoP 2013, Nr 4, s. 208).
Przedstawione rozbieżności w orzecznictwie SN co do oceny skutków procesowych podziału przez wydzielenie potwierdzają brak jednolitej linii orzeczniczej w tym zakresie. Stąd, przed przeprowadzeniem restrukturyzacji spółki, polegającej na dokonaniu jej podziału przez wydzielenie, należy zbadać stan postępowań sądowych toczących się z udziałem dzielonej spółki oraz ustalić, czy uzyskanie zgody strony przeciwnej tychże postępowań na wstąpienie spółki przejmującej będzie możliwe.
Komentarz opublikowany na platformie „Legalis.pl”.