Jednym z bardziej szczegółowo uregulowanych instytucji w Umowie o Brexicie jest instytucja nakazu aresztowania. Umowa określała przesłanki wydania oraz wykonania nakazu aresztowania i wskazuje podmioty odpowiedzialne w tej procedurze.
Prawo Unii Europejskiej reguluje także obszar współpracy organów ścigania i wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych. Stosowne regulacje umożliwiają realizację czynności procesowych w postępowaniu karnym, np. przesłuchanie świadka czy uzyskanie zabezpieczenia majątkowego w sytuacji, gdy sprawa dotyczy kilku jurysdykcji w ramach UE. Pozwala to przedsiębiorcom, występującym niejednokrotnie w roli pokrzywdzonego, na efektywniejsze dochodzenie swoich praw poprzez sprawniejszą realizację czynności procesowych w ramach współpracy sądowej pomiędzy państwami UE.
Podstawa prawna współpracy
Brexit wpłynął w istotny sposób na kwestię wzajemnej pomocy w postępowaniach karnych pomiędzy Zjednoczonym Królestwem a państwami członkowskimi Unii Europejskiej. Dotychczasowe regulacje wewnątrzunijne, których stroną było Zjednoczone Królestwo, zostały zastąpione Umową z dnia 31 grudnia 2020 r. o Handlu i Współpracy między Unią Europejską i Europejską Wspólnotą Energii Atomowej, z jednej strony, a Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, z drugiej strony (dalej jako: „Umowa o Brexicie”). Umowa o Brexicie, w jej części trzeciej reguluje osobno obszar współpracy organów ścigania i wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych.
Przy czym nie stanowi ona jedynej regulacji pomiędzy Zjednoczonym Królestwem a państwami członkowskimi UE dotyczącej obszaru prawa i postępowania karnego. W mocy pozostają inne umowy międzynarodowe, których stronami są państwa członkowskiego UE oraz Zjednoczone Królestwo. W szczególności w mocy pozostaje Europejska konwencja o pomocy prawnej w sprawach karnych sporządzona w Strasburgu dnia 20 kwietnia 1959 r. (dalej jako: „Europejska konwencja o pomocy prawnej”) oraz protokoły dodatkowego do Europejskiej konwencji o pomocy prawnej z dnia 17 marca 1978 r. oraz 8 listopada 2001 r.
Wzajemna pomoc w sprawach karnych Umowa o Brexicie zawiera osobną cześć, której przedmiotem jest uzupełnienie postanowień oraz ułatwienie stosowania między państwami członkowskimi UE a Zjednoczonym Królestwem Europejskiej konwencji o pomocy prawnej oraz protokołów dodatkowych do tej konwencji.
Praktyka wskazuje, że wnioski o pomoc prawną (np. przesłuchanie świadka przebywającego na stałe zagranicą) w trybie przewidzianym Europejską konwencją o pomocy prawnej realizowane są z dużymi opóźnieniami. Oczekiwane na ich realizację to niejednokrotnie kilka, a nawet kilkanaście miesięcy. Autorowi niniejszego artykułu znany jest przypadek oczekiwania nawet kilku lat na realizację wniosku o przesłuchanie świadka. Przesłuchanie takiego świadka jest częstokroć kluczowy dowodem w sprawie, dlatego na czas oczekiwania na przesłuchanie postępowania karne ulegają zawieszeniu.
W związku z tym prawo pokrzywdzonych do sprawnego i szybkiego rozpoznania sprawy ulega zakłóceniu, co często wiążę się z faktyczną utratą możliwości uzyskania kompensacji szkód. W związku z powyższym Umowa o Brexicie wprost przewiduje termin 45 dni dla danego państwa na podjęcie decyzji o wykonaniu albo odmowie wykonania wniosku, oraz dalszy termin 90 dni na jego wykonanie. Są to terminy tożsame bądź zbliżone dla terminów określonych w Europejskim Nakazie Dochodzeniowym (30 dni na podjęcie decyzji oraz 90 dni na wykonanie wniosku), obowiązującym pomiędzy państwami członkowskim UE. Przedmiotowa regulacja stanowi więc faktyczne powielenie dotychczasowych rozwiązań unijnych w zakresie pomocy prawnej, których stroną jeszcze do niedawna było Zjednoczone Królestwo. To rozwiązanie należy ocenić jako korzystne, gdyż powinno się przyczyniać do zapewnienia stronom (zarówno oskarżonemu jak i pokrzywdzonemu) efektywnej realizacji praw i dochodzenia swoich racji w toku sprawy karnej.
Nakaz aresztowania i zajęcie mienia
Jednym z bardziej szczegółowo uregulowanych instytucji w Umowie o Brexicie jest instytucja nakazu aresztowania. Umowa o Brexicie określała zarówno przesłanki wydania oraz wykonania nakazu aresztowania, wskazuje podmioty odpowiedzialne w tej procedurze, czy też określa przesłanki odmowy wykonania nakazu aresztowania.
Jedną z kluczowych regulacji odnoszących się do nakazu aresztowania jest zasada, że nie można odmówić wykonania nakazu aresztowania na podstawie tego, że osoba, której dotyczy nakaz, jest obywatelem państwa wykonującego nakaz. Umowa o Brexicie przewiduje jednak wyjątek od tej zasady. Mianowicie zarówno dane państwo UE jak i Zjednoczone Królestwo mogą powiadomić, że ich obywatele nie będą przekazywani lub że zezwolenie na ich przekazanie będzie udzielane jedynie po spełnieniu ściśle określonych warunków. W sytuacji odmowy z powyższego powodu, pokrzywdzonemu przestępstwem przysługuje prawo otrzymania informacji w tym przedmiocie.
PRZYKŁAD:
W sprawie karnej prowadzonej w Polsce, zainicjowanej przez przedsiębiorcę pokrzywdzonego przestępstwem, jest możliwość wydania przez właściwy sąd nakazu aresztowania sprawcy tego przestępstwa, który przebywa na terytorium Zjednoczonego Królestwa. Jeśli jednak sprawcą jest obywatel Zjednoczonego Królestwa, Zjednoczone Królestwo może odmówić wydania swojego obywatela polskim organom.
W takim wypadku postępowania karne wobec sprawcy zostanie w Polce umorzone na podstawie art. 17 par. 1 pkt 11 k.p.k. (tak Wyrok Sądu Najwyższego z 8 grudnia 2008 r., V KK 354/08, Biuletyn Prawa Karnego 2009, nr 2, s. 31), tj. z uwagi na zaistnienie innej okoliczności wyłączającej ścigania. Stanowi to więc istotne osłabienie uprawnień pokrzywdzonego. Jednakże dopiero praktyka pokaże, czy tak będzie w istocie. Ponadto, Umowa o Brexicie reguluje kwestie zajęcia oraz przekazania mienia w związku z realizacją nakazu aresztowania. Zajęcie oraz przekazanie mienia następuje bądź na wniosek organu sądowego wydającego nakaz bądź z własnej inicjatywy przez organ sądowy wykonujący nakaz i dotyczy mienia, które może być potrzebne jako dowód, lub osoba, której dotyczy nakaz, zdobyła je w wyniku przestępstwa. Co istotne, przedmiotowe mienie ulega zajęcia także wtedy, gdy nakazu aresztowania nie można przeprowadzić z uwagi na zgon lub ucieczkę osoby, której dotyczy nakaz.
PRZYKŁAD:
W przypadku, gdy organ sądowy Zjednoczonego Królestwa będzie wykonywał nakaz aresztowania dotyczący danej osoby możliwe będzie zajęcie jej mienia (np. ruchomości o znacznej wartości, jak np. samochód czy sprzęty elektroniczne), które to mienie będzie mogło podlegać przepadkowi bądź zwrotowi na rzecz pokrzywdzonego i z tego tytułu zostaną zaspokojone, choćby w części, roszczenia majątkowego ofiary przestępstwa.
Przeciwdziałanie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu
W obszarze związanym z zapobieganiem praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu oraz zwalczaniu tych zjawisk Umowa o Brexicie definiuje beneficjenta rzeczywistego jako osobę, która w odniesieniu do osoby prawnej: Σ sprawuje lub ma praw sprawowania ostatecznej kontroli nad zarządzaniem podmiotem, Σ ostatecznie posiada lub kontroluje bezpośrednio lub pośrednio ponad 25 proc. praw głosu lub udziałów lub innych udziałów własnościowych w danym podmiocie, bez uszczerbku dla prawa każdej ze stron umowy niższego odsetka lub Σ w inny sposób kontroluje podmiot lub ma prawo do sprawowania nad nim kontroli. W Umowie o Brexit jej strony zobowiązują się do zapewnienia utrzymania przez podmioty prawne na ich terytorium odpowiednich, dokładnych i aktualnych informacji o beneficjentach rzeczywistych. Każda ze stron wprowadza mechanizmy zapewniające właściwym organom dostęp do takich informacji w odpowiednim czasie. Dodatkowo, każda ze stron ustanawia lub prowadzi centralny rejestr zawierający odpowiednie, aktualne i dokładne informacje o beneficjentach rzeczywistych. W efekcie dotychczasowe rozwiązania i mechanizmy dotyczące przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu w ramach prawa unijnego zostają przeniesione w znacznym stopniu na relacje Zjednoczonego Królestwa z państwami członkowskim UE.
Zabezpieczenie i konfiskata
Postępowania karne charakteryzują się w wielu jurysdykcjach długotrwałością Powyższe jest jeszcze bardziej widoczne np. w sprawach karnych gospodarczych prowadzonych przez polskie organy postępowania. Całe postępowanie – od złożenia zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstw, aż do prawomocnego wyroku – może trwać nawet kilka lat. I okres ten nie obejmuje etapu egzekucji zasądzonych należności. W takich sytuacjach istotne jest więc stworzenie takich narzędzi prawnych, które umożliwią zabezpieczenie interesów podmiotów pokrzywdzonych przestępstw.
Umowa o Brexicie zawiera osobną regulację dotyczącą zabezpieczenia i konfiskaty. Zgodnie z jej postanowieniami zarówno Zjednoczone Królestwo jak i państwa członkowskie UE realizują wnioski innego państwa o konfiskatę określonych składników mienia, a także konfiskatę dochodów polegającą na żądaniu zapłaty sumy pieniędzy odpowiadającej wartości tych dochodów. Ponadto realizują wnioski o pomoc w dochodzeniach i środki tymczasowe w celu przeprowadzenia dowolnej formy konfiskaty, o której mowa powyżej. W ramach tych regulacji możliwe jest wzajemne pozyskiwanie informacji na temat rachunków i transakcji bankowych, skrytek depozytowych. Możliwe jest także złożenie wniosku o monitorowanie transakcji bankowych. Jeśli zaś chodzi o środki tymczasowe, to państwo wezwane ma obowiązek wprowadzenia niezbędnych środków tymczasowych, takich jak zamrożenie lub zajęcie, w celu zapobieżenia wszelkiemu handlowi, przekazywaniu lub rozporządzaniu mieniem, które na późniejszym etapie może być przedmiotem wniosku o konfiskatę lub które mogłoby zaspokoić ten wniosek.
PRZYKŁAD:
Złożenie przez państwo członkowskie UE do Zjednoczonego Królestwa wniosku o konfiskatę będzie obligowało po stronie Zjednoczonego Królestwa zastosowanie z własnej inicjatywy wszelkich niezbędnych środków tymczasowych (np. zajęcie wierzytelności na rachunku bankowym) cele zabezpieczenia mienia na poczet konfiskaty. W wypadkach niecierpiących zwłoki przyjęto że zastosowanie środków tymczasowych powinno nastąpić w terminie 96 godzin od otrzymania wniosku. Z kolei ogólny termin na wykonanie wniosku o konfiskatę to 45 dni. W odniesieniu do mienia już skonfiskowanego przewidziano regulację, że w pierwszej kolejności należy rozważyć zwrot w taki sposób, aby możliwe było przyznanie kompensaty ofiarom przestępstwa bądź zwrócić mienie jego prawowitym właścicielom. Regulacja ta istotnie wzmacnia gwarancje procesowe podmiotów pokrzywdzonych. W dalszej kolejności wykonanie konfiskaty wygląda w ten sposób, że w odniesieniu do kwot nieprzekraczającej 10 tys. euro przypadają one w całości państwu wykonującemu konfiskatę. Z kolei w wypadku kwot wyższych, na rzecz państwa występującego z wnioskiem przypada 50 proc. odzyskanej kwoty.
Podsumowanie
Wskazane powyżej najważniejsze obszary z zakresu prawa karnego, a objęte Umową o Brexicie, stanowią w istocie powielenie dotychczasowych regulacji łączących uprzednio Zjednoczone Królestwo w okresie członkostwa w UE. Dopiero praktyka stosowania Umowy o Brexit pozwali na ustalenie, czy ochrona praw pokrzywdzonych wskutek brexitu ulegnie ewentualnemu osłabieniu.
Rzeczpospolita, autor: Kamil Sowirka
