WIERZYTELNOŚCI
Jeśli zabezpieczenie jest ustanawiane w formie zastawu rejestrowego, bank wymaga, aby umowa zastawnicza przewidywała możliwość przejęcia przedmiotu zastawu na własność, gdyby kredytobiorca zaprzestał spłat kredytu Bank zwykle wymaga od przedsiębiorcy ustanowienia szeregu zabezpieczeń jego spłaty. W zależności od rodzaju prowadzonej działalności przedmiotem zabezpieczenia mogą być wierzytelności, aktywa trwałe lub obrotowe, udziały lub akcje posiadane przez kredytobiorcę w innych spółkach albo udziały lub akcje kredytobiorcy, a także inne rzeczy lub prawa majątkowe, które przedstawiają odpowiednią wartość. Zastaw rejestrowy Zgodnie z praktyką rynkową w przypadku gdy zabezpieczenie ustanawiane jest w formie zastawu rejestrowego, bank kredytobiorca wymaga, aby umowa zastawnicza przewidywała możliwość przejęcia przedmiotu zastawu na własność przez zastawnika. Dla realizacji tego uprawnienia konieczne jest jednak ustalenie wartości przedmiotu zastawu na potrzeby przejęcia. Wprawdzie ustawa z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (dalej Ustawa o zastawie) określa w art. 23, w jaki sposób należy wyznaczać wartość przedmiotu zastawu na potrzeby jego przejęcia przez zastawnika, jednak regulacje te dotyczą jedynie kilku wybranych (i zwykle rzadziej spotykanych w praktyce) przedmiotów zabezpieczenia: dopuszczonych do obrotu zorganizowanego instrumentów finansowych i rzeczy występujących powszechnie w obrocie towarowym. W pozostałych przypadkach strony umowy zastawniczej mają w tym zakresie swobodę, o ile przyjęte rozwiązanie zgodne będzie z wymaganiami art. 22 ust. 1 pkt 3 ustawy o zastawie. Wspomniany przepis wymaga, aby w umowie zastawniczej wartość przedmiotu zastawu została ściśle oznaczona albo aby określony został sposób ustalenia tej wartości. Doniosłość zagadnienia wartości przedmiotu zastawu na potrzeby przejęcia wynika z faktu, iż – zgodnie z art. 23 ust. 3 ustawy o zastawie – wierzytelność zabezpieczona zastawem rejestrowym ulega zaspokojeniu do wysokości wartości przedmiotu zastawu rejestrowego przejętego na własność przez zastawnika; jeżeli wartość przedmiotu zastawu przewyższa wysokość wierzytelności zabezpieczonej zastawem rejestrowym, zastawnik jest zobowiązany do zwrotu nadwyżki na rzecz zastawcy, i to w terminie 14 dni od dnia przejęcia. W konsekwencji zastawca dąży zwykle do określenia wartości przedmiotu zastawu na możliwie wysokim poziomie – tak aby, jeżeli dojdzie do przejęcia tego przedmiotu przez zastawnika, dług uległ zaspokojeniu w największym możliwym zakresie. Zastawnik zaś, obawiając się, że w następstwie przejęcia przedmiotu zastawu jego wierzytelność ulegnie zmniejszeniu w stopniu wyższym aniżeli wynikałoby to z rzeczywistej wartości przedmiotu zastawu, stara się doprowadzić do ustalenia wartości przedmiotu zastawu na najniższym poziomie. Ważne dla obu stron Praktyka nie wypracowała dotychczas jednego spójnego rozwiązania, które dodatkowo byłoby satysfakcjonujące z punktu widzenia obu stron umowy zastawniczej. Wtransakcjach spotyka się więc różne rozwiązania, spośród których warto wymienić trzy stosowane zwykle w przypadkach, gdy przedmiotem zastawu są udziały lub aktywa rzeczowe (ramy niniejszego artykułu nie pozwalają nawet na najkrótsze omówienie rozwiązań stosowanych winnych przypadkach, np. gdy przedmiotem zastawu są wierzytelności). Trzy podejścia w praktyce Wedle pierwszego rozwiązania przejęcie przez zastawnika przedmiotu zastawu na własność następuje według możliwie niskiej wartości. Jednocześnie jednak w umowie zastawniczej zostaje na zastawnika nałożony obowiązek odsprzedaży przedmiotu zastawu osobie trzeciej i zaliczenia uzyskanych z tego tytułu przychodów na poczet spłaty zabezpieczonej wierzytelności. Rozwiązanie to – choć preferujące interesy zastawnika – stwarza po stronie zastawcy szansę na pomniejszenie jego długu w stosunku do zastawnika o rzeczywistą wartość przedmiotu zastawu (o ile oczywiście zastawnikowi uda się sprzedać przedmiot zastawu). Dla wzmocnienia pozycji zastawcy warto wprowadzić do umowy obowiązek uzyskania przez zastawnika wyceny przedmiotu i sprzedaży (lub starania o sprzedaż) przedmiotu zastawu według wskazanej w wycenie wartości. Listę ewentualnych przeprowadzających wycenę można ustalić w czasie negocjacji umowy. Innym rozwiązaniem jest wprowadzenie w umowie zastawniczej obowiązku uzyskania wyceny przed przejęciem przedmiotu zastawu na własność przez zastawnika i dokonanie przejęcia według wartości wynikającej z tej wyceny. W tym scenariuszu ryzyko związane z uzyskaniem rzeczywistego zaspokojenia z przedmiotu zastawu przechodzi na zastawnika, bo wycena przedmiotu zastawu nie daje jednak gwarancji, że zbywając go, zastawnik uzyska taką cenę. Kolejnym możliwym rozwiązaniem jest wprowadzenie do umowy zastawniczej sztywnego mechanizmu określenia wartości przedmiotu zastawu, np. poprzez wskazanie, iż wartość przejmowanego przez zastawnika przedmiotu zastawu będzie równa określonej procentowo części wartości bilansowej kredytobiorcy. Wartość referencyjną może stanowić dowolne kryterium, w zależności od przedmiotu zastawu. Przykładowo, w przypadku udziałów możliwe jest odwołanie się do zawartego w kodeksie spółek handlowych mechanizmu określania wynagrodzenia wspólnika za umorzone udziały w razie umorzenia przymusowego (art. 199 par. 2 k.s.h.). Opisane rozwiązanie można określić jako najbardziej obiektywne i przewidywalne (wartość przedmiotu zastawu jest wyliczana wyłącznie przez działania matematyczne), jednak niesie ono ze sobą ryzyko, iż wynik będzie odbiegał od rynkowej wartości przedmiotu zastawu, co może się okazać niekorzystne dla jednej lub obu stron. Przy negocjowaniu umowy zastawniczej warto mieć na uwadze proponowane scenariusze jako punkt wyjścia do wypracowania rozwiązania właściwego dla danej transakcji.
Borys D. Sawicki radca prawny, wspólnik w kancelarii Sołtysiński, Kawecki & Szlęzak w Warszawie. Specjalizuje się w prawie bankowym i finansów