Wspólnik naruszający zakaz konkurencji z art. 56 KSH może zwolnić się z odpowiedzialności, o której mowa w art. 57KSH, w przypadku gdy wykaże, że obok przychodów, jakie uzyskał z działalności konkurencyjnej wobec spółki, poniósł na tej działalności stratę przewyższającą wspomniany przychód.
Wyrok SN z 20.8.2015 r., II CSK 505/14
Wspólnik spółki jawnej (sp.j.) wystąpił przeciwko drugiemu wspólnikowi sp.j. z powództwem na podstawie art. 57 KSH o zapłatę określonej kwoty tytułem korzyści, jakie pozwany uzyskał, prowadząc działalności konkurencyjną względem sp.j. Sąd I instancji częściowo oddalił, a częściowo umorzył postępowanie, uznając, że nie doszło do naruszenia zakazu konkurencji, a sąd II instancji przyjął, że doszło do naruszenia tego zakazu, uchylił wyrok i zasądził roszczenie.
W oddalonej przez SN skardze kasacyjnej pozwany argumentował m.in. że nie uzyskał kosztem sp.j. żadnej korzyści w rozumieniu art. 57 § 1 KSH, bo na tej działalności poniósł stratę.
W uzasadnieniu SN wskazał m.in., że gdyby pozwanemu udało się wykazać, że obok przychodów, jakie uzyskał z działalności konkurencyjnej wobec sp.j., poniósł na tej działalności stratę przewyższającą przychód, to nie doszłoby do uzyskania przez niego korzyści i nie powstałby obowiązek ich zwrotu.
Komentarz
Przepis regulujący zasady odpowiedzialności za naruszenie zakazu konkurencji przewidzianego w art. 56 § 2 KSH (jako egzemplifikacja szerszego zakazu podejmowania wszelkiej działalności sprzecznej z interesem spółki przewidzianego w art. 56 § 1 KSH) wywołuje szereg doktrynalnych i praktycznych kontrowersji. Ogniskują się one m.in. wokół zagadnienia (i) legitymacji procesowej (tzn. czy roszczenie to może zostać podniesione także przez spółkę, a nie wyłącznie przez wspólników), (ii) dopuszczalności stosowania przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu w zakresie wydania korzyści (art. 405 KC), (iii) możliwości kumulatywnego dochodzenia odszkodowania i wydania korzyści, (iv) a także zakresu roszczenia o wydanie korzyści (porównaj literaturę cytowaną poniżej).
W komentowanym orzeczeniu SN odniósł się – jakkolwiek w ograniczonym zakresie – do zagadnienia zakresu roszczenia o wydanie korzyści przez wspólnika naruszającego zakaz konkurencji. Kwestia ta sprowadza się w praktyce do pytania, czy na gruncie art. 57 § 1 KSH „korzyści” powinny być rozumiane (1) szeroko, jako wszelkie przysporzenie majątkowe wspólnika naruszającego zakaz konkurencji uzyskane z takiej działalności (Wspólnik), czy (2) wąsko, jako wyłącznie rzeczywiste przysporzenie majątkowe, czyli dochód tj. przysporzenie majątkowe po odjęciu kosztów jego uzyskania (zysk osiągnięty przez wspólnika z działalności konkurencyjnej).
Zagadnienie to nie było dotychczas przedmiotem szerszej analizy ani doktryny, ani orzecznictwa (por. m.in. S. Sołtysiński, kom. do art. 57 KSH, [w:] S. Sołtysiński i in. (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Legalis/el. 2012, uw. 1 i n.; M. Litwinska-Werner, [w:] S. Włodyka (red.), System Prawa handlowego, Legalis/el. 2012, uw. 165 i n.; M. Rodzynkiewicz, kom. do art. 57 KSH, [w:] M. Rodzynkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Lex/el. 2014, uw. 1 i n.; K. Strzelczyk, kom. do art. 57 KSH, [w:] J.P. Naworski i in. (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Lex/el. 2011, uw. 1 i n.; W. Pyzioł, kom. do art. 57 KSH, [w:] W. Pyzioł (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Lex/el. 2008, uw. 1 i n.; B. Borowy, kom. do art. 57 KSH, [w:] Z. Jara (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Legalis/el., uw. 1 i n.; J. Strzępka, E. Zielińska, kom. do art. 57 KSH, [w:] J. Strzępka (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Legalis/el., uw. 1 i n.).
Pojawił się tylko jeden głos M. Allerhanda, który na gruncie Kodeksu spółek handlowych został przypomniany i podtrzymany przez G. Nitę-Jagielskiego, że wydanie „korzyści” należy rozumieć jako zapłatę równowartości zysku, który Wspólnik uzyskał z działalności konkurencyjnej własnej lub spółki, w której uczestniczy (G. Nita-Jagielski, kom. do art. 57KSH, [w:] J. Bieniak i in. (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Legalis/el. 2015, uw. 3; M. Allerhand, Kodeks handlowy, s. 94 za: G. Nita Jagielski, jw.). W związku z tym, że autorzy nie sprecyzowali terminu „zysk”, należy przyjąć jego potoczne znaczenie jako dochód (tj. nadwyżka wpływów nad wydatkami).
W ten sam nurt wpisuje się pogląd SN wyrażony w komentowanym wyroku, który przyjął wąskie rozumienie korzyści, a co za tym idzie, uznał, że wspólnik musi zwrócić jedynie zysk wypracowany w ramach działalności konkurencyjnej (porównaj P. Popardowski, Wybrane zagadnienia problemowe dotyczące spółek handlowych w najnowszym orzecznictwie SN – przegląd orzecznictwa, Glosa 1/2016, s. 16 i nast.). W konsekwencji Wspólnik zwolni się z odpowiedzialności względem sp.j. z tytułu wydania korzyści uzyskanej z działalności konkurencyjnej, jeżeli wykaże, że strata z tej działalności (a w zasadzie nakłady na tę działalność) przewyższała uzyskany przychód.
Kwestia zakresu roszczenia o wydanie korzyści, a w szczególności strata poniesiona na tej działalności, która niweluje całkowicie zysk, nie powinna mieć jednak znaczenia dla ewentualnego roszczenia o naprawienie szkody poniesionej przez spółkę na skutek prowadzenia przez Wspólnika działalności konkurencyjnej (na którą składa się zarówno damnum emergens, jak i lucrum ces Sans). Wynik z działalności konkurencyjnej względem sp.j., a w szczególności strata bilansowa po stronie Wspólnika z tytułu tej działalności nie ma bowiem wpływu na wysokość szkody, jaką poniosła sp.j. na skutek działalności konkurencyjnej Wspólnika prowadzonej nawet ze stratą (podobnie: P. Popardowski, Wybrane…, s. 17).
Na brak wpływu straty na wysokość roszczenia odszkodowawczego z art. 57 § 1 KSH zwraca uwagę również A. Kidyba, który jednak idzie dalej i stawia tezę (odnosząc się do przedmiotowego orzeczenia SN), że strata powinna pozostać indyferentna również przy określaniu zakresu zwrotu „korzyści” (tenże, kom. do art. 57 KSH, [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Lex/el. 2016, uw. 2). Za poglądem A. Kidyby (a zatem przeciwko stanowisku SN) może przemawiać kilka argumentów, które można wywieść z funkcji przepisu art. 57 § 1 KSH:
(i) przepis jest podstawą do „odzyskania” przez sp.j. wartości majątkowych, które osiągnął jej Wspólnik, a które sp.j. uzyskałaby, gdyby Wspólnik podejmował te same czynności w ramach jej działalności;
(ii) sankcja wydania „korzyści” sp.j. ma „odstraszać” Wspólnika od podejmowania działalności konkurencyjnej, stąd skuteczna prewencja jest możliwa tylko, gdy Wspólnik będzie zobowiązany do wydania pełnej równowartość uzyskanych korzyści bez możliwości odjęcia od nich kosztów uzyskania tych korzyści (podobnie A. Kidyba, jw.);
(iii) w celu uzyskania zwrotu korzyści sp.j. powinna jedynie wykazać okoliczność pozytywną tj. wysokość otrzymanych przez Wspólnika „korzyści”, a nie kwotę zysku, tzn. przychodów pomniejszonych o poniesione koszty i nakłady.
Niewątpliwie orzeczenie SN w praktyce ogranicza zakres roszczeń spółek osobowych względem ich wspólników z tytułu naruszenia zakazu konkurencji. Niemniej jednak, zważywszy na szczątkową argumentację zawartą w uzasadnieniu, należy spodziewać się, że orzeczenie to jest jedynie początkiem dyskusji w tym zakresie.
Komentarz opublikowany na platformie „Legalis.pl”.