Utrata statusu akcjonariusza mniejszościowego

Uchwała SN z 14.9.2016 r., III CZP 39/16
Orzeczenie zapadło na tle skomplikowanego stanu faktycznego, w którym procedura squeeze out („wyciśnięcia”) akcjonariuszy mniejszościowych przeplatała się z procedurą odkupu („sell out”) zainicjowaną przez jednego z akcjonariuszy mniejszościowych, co wiązało się z szeregiem złożonych problemów prawnych. Kluczową kwestią jest jednak pytanie o chwilę, z którą akcjonariusze mniejszościowi tracą swój status akcjonariuszy w spółce, w której przeprowadzono przymusowy wykup.

Walne Zgromadzenie Akcjonariuszy X S.A. („X”, „WZA”) podjęło uchwałę o przymusowym wykupie (squeeze out; „wyciśnięciu”) akcjonariuszy mniejszościowych X („AW”), a następnie akcjonariusze większościowi („A”) wypłacili cenę za akcję ustaloną przez biegłego. Na wniosek AW sąd rejestrowy ustali wyższą cenę za akcję. W międzyczasie okazało się, że jeden z AW zgłosił wniosek o odkup („sell out”) swoich praw udziałowych w X, zanim w wyniku przekształcenia ze sp. z o.o. stała się spółką akcyjną. Równocześnie AW wnieśli powództwo o stwierdzenie nieważności uchwał WZA, a SO częściowo je oddalił i pozostałym zakresie umorzył ze względu na brak legitymacji formalnej AW, którzy w chwili wydania wyroku nie byli już akcjonariuszami X.

Sąd apelacyjny rozpoznając apelację AW skierował pytanie prawne do SN, dotyczącego tego, czy z dniem zapłaty ceny wykupu akcji AW tracą swój status akcjonariuszy w X w sytuacji, gdy przed przyjęciem tej ceny zainicjowali procedurę odkupu, w ramach której została ustalona i zapłacona wyższa cena? Na to pytanie SN odpowiedział twierdząco.

Komentarz
Praktyczne aspekty squeeze out budzą w doktrynie i orzecznictwie szereg kontrowersji, co wynika z licznych niedoskonałości przepisów KSH regulujących przymusowy wykup.

W szczególności sporna jest chwila utraty statusu akcjonariusza przez AW, czyli chwila przeniesienia własności akcji należących dotychczas do AW na A. Pierwszy pogląd w tym zakresie SN wyraził w wyroku z 20.2.2008 r. (II CSK 441/07, Legalis) wraz z glosą w większości krytyczną M. Przybysza, Glosa do wyroku SN z 20.2.2008 r., II CSK 441/07, PiP 2013, Nr 7, s. 125 i n.) orzekając, że dniem utraty przez AW statusu akcjonariuszy w wyniku procedury wykupu jest dzień zapłaty przez A pełnej ceny akcji, tj. ceny ustalonej przez biegłego, a jeżeli sąd rejestrowy po zweryfikowaniu wyceny ustalił cenę wyższą – to dopiero z dniem uiszczenia tej dodatkowej kwoty ceny, gdyż dopiero wtedy można mówić o uiszczeniu ceny w rozumieniu „pełnej ceny”. Sąd Najwyższy orzekł także, że nieuiszczenie w terminie ceny określonej przez sąd rejestrowy skutkuje upadkiem całej procedury squeeze out (aprobująco m.in.: wyrok SA w Poznaniu z 30.12.2010 r., I ACa 978/10, Legalis; A. Kidyba, Komentarz do 418 KSH, [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz do art. 301–633 KSH, Lex/el. 2016, uw. 9 i jak się wydaje aprobująco: J. Bieniak, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] J. Bieniak i in.(red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Legalis/el. 2015, uw. 7 i A. Szumański, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] S. Sołtysiński i in. (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Legalis/el. 2013, uw. 92). W konsekwencji wykup AW nie dochodziłby do skutku, w przypadku, gdyby A zdecydował, że nie dopłaci brakującej kwoty ceny wynikającej z weryfikacji (podwyższenia) pierwotnej wyceny.

W komentowanej uchwale SN wyraził odmienny pogląd w zakresie znaczenia zapłaty ceny wykupu: AW tracą swój status z chwilą zapłaty przez A na rzecz X ceny akcji określonej przez biegłego (a zatem kwoty ceny wynikającej z pierwotnej wyceny). Jeżeli sąd rejestrowy ustali w wyniku weryfikacji wyceny wyższą cenę akcji, AW, jako osobom trzecim względem X, przysługuje wobec X roszczenie o wypłatę różnicy, co nie wpływa na fakt, że AW już utracili status akcjonariuszy. Sąd Najwyższy akcentował, że za taką interpretacją przemawia m.in. postulat szybkiego zrealizowania squeeze out. Za przejściem własności akcji w związku z wpłatą ceny ustalonej przez biegłego m.in.: R. Pabis, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] A. Opalski (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Legalis/el. 2016, uw. 43; W. Popiołek, Komentarz do art. 418KSH, [w:] J. Strzępka (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Legalis/el. 2015, uw. 17; tenże, Komentarz do art. do 418, [w:] M. Stec (red.), System Prawa Handlowego, Legalis/el. 2016, uw. 432 i n.; M. Przybysz, Glosa…, s. 128; A. Krysik, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] Z. Jara (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Legalis/el. 2017, uw. 27).

Co więcej, SN orzekł, że A są „związani uchwałą o przymusowym wykupie akcji”. W konsekwencji, podjęcie przez WZA uchwały o squeeze out skutkuje obowiązkiem doprowadzenia przez A do ustalenia ceny przez biegłego i przeprowadzenia squeeze out do końca, podczas gdy SN w wyroku z 2008 r. przyjął, że A mogą wycofać się z „wyciskania” AW nawet po orzeczeniu przez sąd rejestrowy o ostatecznej (podwyższonej) cenie za akcje AW. Podobny podgląd o braku możliwości wycofania się przez A ze squeeze out wyraził m.in.: SA w Poznaniu w wyroku z 17.4.2007 r., I ACa 155/07, niepubl. (tj. wyrok, który uchylił SN wyrokiem z 2008 r.) oraz M. Przybysz, który wprost opowiedział się za skutkiem rzeczowym (a nie jedynie zobowiązującym) uchwały o squeeze out (tenże, Glosa…, s. 128).

W doktrynie pojawił się jeszcze inny wariant związania A procedurą squeeze out, zgodnie z którym termin na wpłatę przez A ceny za akcję zgodnie z art. 417 § 2 zd. 2 w zw. art. 418 § 3 zd. 1 KSH został zakwalifikowany jako termin zawity, co oznacza, że uchwała o squeeze out nie jest wiążąca dla A. W konsekwencji, przekroczenie terminu zawitego niweczy cały squeeze out, dotrzymanie terminu zaś skutkuje tym, że A nie mogą się wycofać ze squeeze out, nawet jeżeli SR określi znacznie wyższą cenę za akcje, niż biegły. Tak m.in.: W. Popiołek, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] J. Strzępka (red.), Kodeks…, uw. 17 oraz tenże, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] M. Stec (red.), System…, uw. 425 i n.; A. Szumański, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] S. Sołtysiński i in. (red.), Kodeks…, uw. 91, J.P. Naworski, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] J.P. Naworski, R. Potrzeszcz (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Lex/el. 2012, uw. 23 oraz R. Pabis, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] A. Opalski (red.), Kodeks…, uw. 43.

Pojawił się również pogląd, że termin do zapłaty ceny za akcję należy traktować jako termin instrukcyjny, gdyż dzięki temu jego upływ nie „uwalnia” A od obowiązku dalszego prowadzenia squeeze out. Tak m.in.: S. Sołtysiński, P. Moskwa, Organy spółki akcyjnej, [w:] S. Sołtysiński (red.), System Prawa Prywatnego, Legalis/el. 2016, uw. 376 (autorzy ci wyrazili swój pogląd w kontekście zapłaty przez A ceny ramach reverse squeeze out).

Jak się wydaje, SN przesądził, że X nabywa akcje od AW w ramach squeez out we własnym imieniu, ale na rachunek A (aprobująco: W. Popiołek, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] J. Strzępka (red.), Kodeks…, uw. 21, 23 i tenże, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] M. Stec (red.), System…, uw. 447; R. Pabis, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] A. Opalski (red.), Kodeks…, uw. 43; A. Krysik, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] Z. Jara (red.), Kodeks…, uw. 27 i jak się wydaje: A. Kidyba, Komentarz do 418 KSH, [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks…, uw. 9; odmiennie twierdząc, że X jest ustawowym pośrednikiem – S. Sołtysiński, P. Moskwa, Organy spółki akcyjnej, [w:] S. Sołtysiński (red.), System…, uw. 352; M. Rodzynkiewicz, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] M. Rodzynkiewicz (red.), Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Lex/el. 2014, uw. 10. W komentowanej kwestii pojawił się jeszcze pogląd pośredni, reprezentowany przez A. Szumańskiego (tenże, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] S. Sołtysiński i in. (red.), Kodeks…, uw. 6) oraz J. P. Naworskiego (tenże, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] J.P. Naworski, R. Potrzeszcz (red.), Kodeks…, uw. 8), którzy uważają że X przy zawieraniu umów z AW działa jako pośrednik ustawowy A, natomiast X nabywa akcje w imieniu własnym, ale na rachunek A.

Sąd Najwyższy zarówno w ww. wyroku z 2008 r., jak i w komentowanej uchwale z 2016 r., przyjął, że X nabywa akcje na podstawie umowy nabycia. Jest to pogląd kontrowersyjny, ponieważ squeeze out jest instytucją przymusowego pozbawienia własności akcji AW, podczas gdy do przeniesienia akcji w drodze umowy dochodzi za obopólną zgodą stron. Co więcej, trudno pogodzić pogląd SN o umownej podstawie nabycia przez X akcji od AW ze stanowiskiem, zgodnie z którym A pozostają związani uchwałą o squeeze out. Nie przekonuje także stanowisko SN, że umowa zostaje zawarta pod warunkiem, iż A dokonają zapłaty ceny za akcje, co oznacza, że wg SN A są z jednej strony związani uchwałą o squeeze out i nie mogą się wycofać ze squeeze out po jej podjęciu, a z drugiej strony A w prosty sposób mogą unicestwić cały squeeze out przez to, że nie wpłacą w terminie ceny za akcje AW. Problemu tego zdaje się też nie zauważać doktryna, która w zdecydowanej większości opowiada się za koncepcją przeniesienia akcji na podstawie umowy warunkowej (tak m.in.: W. Popiołek, Komentarz do 418 KSH, [w:] J. Strzępka (red.), Kodeks…, uw. 23; R. Pabis, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] A. Opalski (red.), Kodeks…, uw. 46). Natomiast sporny w doktrynie jest charakter takiej umowy. SN zarówno w ww. wyroku z 2008 r., jak w i komentowanej uchwale z 2016 r., zdaje opowiadać się za umową nienazwaną, a nie np. umową sprzedaży (podobnie np.: W. Popiołek, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] J. Strzępka (red.), Kodeks…, uw. 5 i 17). Z kolei za uznaniem tych umów za umowy sprzedaży opowiadają się m.in.: A. Szumański (jw. uw. 6) i J.P. Naworski (jw. uw. 6). SN niestety nie odniósł się do tego, czy do tej umowy nienazwanej należałoby stosować w drodze analogii przepisy jakiejś umowy nazwanej, w szczególności, czy mogłyby być to przepisy regulujące umowę sprzedaży jak twierdzą m.in. S. Sołtysiński, P. Moskwa (jw. uw. 352) oraz R. Pabis (tenże, Komentarz do art. 418 KSH, [w:] A. Opalski (red.), Kodeks…, uw. 46).

Orzeczenie SN ma istotne znaczenie dla praktyki, ponieważ zmienia dotychczasowe stanowisko SN w kwestii skutku zapłaty ustalonej ceny wykupu i przesądza, że zapłata pierwotnej kwoty ceny (jeszcze przed jej ewentualnym podwyższeniem na skutek weryfikacji) pozbawia akcjonariuszy mniejszościowych ich statusu. W tym kontekście SN zaznaczył, że w ramach procedury na podstawie art. 417 § 1 w zw. 312 KSH nie jest przeprowadzana ponowna wycena akcji, lecz jedynie weryfikacja pierwotnej wyceny, która może doprowadzić do podwyższenia lub obniżenia ceny wykupu. Stanowisko SN pozostawia jednak szereg kontrowersji, w tym w szczególności dotyczących podstawy nabycia przez spółkę akcji od akcjonariuszy wyciskanych. Dlatego należy liczyć się z tym, że kolejne wypowiedzi SN będą zmierzały do sprecyzowania stanowiska wyrażonego w komentowanym orzeczeniu.

Komentarz opublikowany na platformie „Legalis.pl”.